श्रीमद्भगवद्गीता पृष्ठभूमि

यो विकिपुस्तक संग्रह हो !
[ संग्रह खोल्ने ] [ पि.डि.एफ ] [ छापिएको पुस्तकको रुपमा अनुरोध गर्नुहोस् ] [ सहायता ]

भरतवंश

महाभारत कथा अनुसार, राजा दुष्यन्त र शकुन्तलाबाट बालक भरतको जन्म भएको हो । यस वंशमा राजा शान्तनु जन्मे । उनकी पत्नी गंगाबाट देवव्रत भीष्म र मत्स्यगन्धाबाट चित्रांगद र विचित्रवीर्य जन्मे । चित्रांगद निस्सन्तान मरे । विचित्रवीर्यको विवाह भयो । सन्तान नहुँदै उनको पनि मृत्यु जयो । भीष्मले राज्यको रेखदेख गरे पनि उनले राजगद्दीमा पनि नबसने र विवाह पनि नगर्ने शपथ खाएका थिए । व्यासले नियोग गरेर दुई पत्नीहरुबाट धृतराष्ट्र तथा पाण्डुको जन्म भयो ।
धृतराष्ट्र जन्मँदै दृष्टिविहीन जन्मे । पाण्डुलाई जन्मँदै पहेंले रोग थियो । दृष्टिविहीनलाई राजगद्दी नपाइने स्मृतिको विधान भएकोले राज्य उत्तराधिकार पाण्डुले प्राप्त गरे । धृतराष्ट्र तथा पाण्डु दुवैको सन्तान हुन ढिलो भयो । यसबाट दुखी भएर पाण्डुले वनमा केही समय पस्या गर्न जाने विचार गरे । आफू फर्की नआउञ्जेल उनले राज्य दाजुको जिम्मा लगाए ।
वनमा पाण्डुका सन्तान जन्मिए । तर पाण्डुको त्यहीं मृत्यु भयो । पाण्डुको मृत्यु पछि कुन्तीले राजकुमार लिएर हस्तिनापुर आइन् ।
धृतराष्ट्रले ज्येष्ठ पाण्डुपुत्रलाई राज्य दिन अनिच्छा गरे किनभने दुर्योधनले राजगद्दी आफूले चलाउन चाहेको थियो । पाण्डवहरुको वधका प्रयास गरिए तर सबै असफल रहे । त्यस पछि पाण्डुपुत्रहरुलाई खाण्डव वन सफा गरेर राज्य चलाउन भनियो । बाध्य भएर उनीहरुले त्यहाँ इन्द्रप्रस्थ नगर बनाए र राज्य संचालन गर्न थाले ।
राजा दुष्यन्त र शकुन्तलाको सन्तान भरतका वंशहरुको कथा भएकोले यसको नाम सुरुमा जयभारत थियो पछि भारत संहिता र वृहद् आकारले महाभारत प्रसिद्ध भयो ।

कुरुक्षेत्र युद्ध र गीताको पृष्ठभूमि

दुर्योधनले इन्द्रप्रस्थ राज्य पनि खोस्नका लागि षडयन्त्र गर्दै उनीहरुलाई जुआ खेल्न आमन्त्रित गर्र्यो ।
जुआमा पाण्डवहरुले राज्य हारे । वनवास र अज्ञातवास भोग्न बाध्य भए । थप शर्त के थियो भने अज्ञातवासमा उनीहरुलाई कसैले चिन्यो भने पुनः वनवास र अज्ञातवास बस्नु पर्ने थियो तर यो अवधि पूरा गरेमा उनीहरुको राज्य फिर्ता दिने सहमति गरिएको थियो ।
दुर्योधनले पाण्डवहरुको राज्यलाई जुआमा कपटपूर्ण तरिकाले जितेपछि शर्त अनुसार उनीहरुले १२ वर्ष वनवास र एक वर्ष अज्ञातवास भोगे । यस पछि पनि दुर्योधनले पाण्डवलाई बिना युद्ध राज्य फिर्ता नदिने अडान राख्यो । फलस्वरुप दुवै पक्षले युद्धका लागि सेना जम्मा गरे तथा युद्ध भूमिको रुपमा कुरुक्षेत्र रोजेर युद्धका नियमहरु बनाए । निर्धारित दिनमा युद्ध सुरु भयो ।
युद्ध भूमिमा अर्जुनलाई अचानक मोह भए पछि भगवान् श्रीकृष्णले आकस्मिक परिस्थितिको सामना गर्दै अर्जुनलाई जुन उपदेश दिनु भयो । त्यो श्रीमद्भगवद्गीता वा गीता वा गीता उपनिषदको नामले विख्यात छ ।

गीताका वक्ता र श्रोता

वैशम्पायनले परीक्षित पुत्र जनमेजयलाई सर्पयज्ञमा सुनाएको घटना जान्ने जिज्ञासा भएका शौनकादि अठासी हजार ऋषिहरुलाई सूतले ज्ञानको यस विशाल भण्डारलाई हस्तान्तरण गरेको कुरा महाभारतमा वर्णित छ । त्यसैले वर्तमानमा उपलब्ध महाभारत सूत र शौनकको वार्तामा आधारित छ ।
श्रीकृष्णको यो उपदेश सबैका लागि सुलभ हुनुमा पाण्डु पुत्र अर्जुनका साथै दिव्यदृष्टि प्राप्त सञ्जय, श्रोता धृतराष्ट्र, रचयिता व्यास, लेखक गणेश, सम्पादक वैशम्पायन, कथा सुन्ने शौनक आदि ऋषि, कथा वाचक सूत, र जिज्ञासा गर्ने राजा जनमेजय सबैको योगदान छ ।

भगवान् श्रीकृष्ण

गीता पाठ गर्नु अघि निम्नलिखित श्लोक भन्ने गरिन्छ । जसमा सुरुमा भगवान् श्रीकृष्ण र नरश्रेष्ठ अर्जुनलाई नमस्कार गर्ने कुरा बताइएको छ-
नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् ।
देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत् ।
कृष्णको जन्म जेलमा भएको हो । उनको जन्म हुनु धेरै अघि आठौं गर्भको रुपमा धराको अन्याय र अत्याचार नाश गर्न ईश्वरको अवतार हुने आकाशवाणी भएको घटना भागवत कथामा उल्लेख छ । आठौं गर्भ ज्यादै विशेष भएकोले सातौं गर्भमा त्यसको पूर्व तैयारी गरिएको थियो । तर कृष्णलाई आठौं सन्तान भन्न मिल्दैन । जीवित जन्मको दृष्टिले उनी सातौं सन्तान हुन् । तर गर्भको दृष्टिले भने उनी आठौं गर्भ हुन् । यसरी भगवान कृष्ण एक असाधारण गर्भ र असाधारण जन्म थिए ।
भगवान कृष्णको जीवनमा दम्भ, अहंकार, र अनिर्णयको सानो गन्ध पनि कहीं पाईंदैन। पाण्डवका हितैषीको रुपमा प्रत्येक चरणमा उनीहरुलाई निर्णायक भइ सहयोग गरेको पाइन्छ। त्यसैले कृष्णको मृत्यु हुनासाथ उनीहरु निरीह बने ।

नरश्रेष्ठ अर्जुन

गीताका मुख्य जिज्ञासु अर्जुन हुन् । अर्जुनको जन्म धृतराष्ट्रका भाई पाण्डुकी जेठी पत्नी कुन्तीका कान्छा सन्तानको रुपमा भएको हो । एउटा ऋषिको शापले गर्दा पाण्डु स्त्री प्रसंग गर्न असमर्थ थिए । त्यसैले कुन्तीले ऋषि दुर्वासाबाट प्राप्त मन्त्रहरुको प्रयोग गरेर देवताहरु आह्वान गरिन् । यसबाट उनले पाण्डुका लागि आफ्नो गर्भबाट युधिष्ठिर, भीम र अर्जुन तथा माद्रीको गर्भबाट नकुल र सहदेवलाई जन्म गराएकी थिइन् । मन्त्र परीक्षणको क्रममा कुन्तीले विवाह नहुंदै जन्माएको सन्तान कर्ण हुन् । इन्द्रद्वारा उत्पन्न गराइएकोले अर्जुनको एउटा नाम ऐन्द्रि पनि हो ।

गीताको यो विकीपुस्तक

गीता एक यस्तो ग्रन्थ हो जसमाथि लाखौं प्रवचन, हजारौं भाष्य, टीका, र अनुवाद छन् । सामाजिक सञ्जालमा विभिन्न भाषाका गीता रोजेर पढ्न पाइन्छ । युट्युबमा यसका श्रव्य दृश्य र केवल श्रव्य सामग्री पनि उत्तिकै छन् । ब्रेललिपिमा समेत यो उपलब्ध छ । जसले जुन भाषा र प्रविधिमा बुझ्न सक्छ उसलाई सोही भाषा र प्रविधिमा गीता उपलब्ध छ । र पनि लेख्ने क्रम रोकिएको छैन ।
वर्तमानमा गीतालाई यसरी उपलब्ध गराउनुमा ओरिएन्टल पुस्तकालयको योगदान छ । जहां सुखथङ्करको नेतृत्वमा महाभारतका पाण्डुलिपिहरु संकलन, सम्पादन, र प्रकाशनको श्रमसाध्य कार्य गरिएको थियो । सो क्रममा नेपालबाट पाण्डुलिपि संकलन गरिएको थियो भन्ने उल्लेख पाइन्छ । तर सुखथङ्करको जीवनकालमा आदिपर्व मात्र प्रकाशित हुनसक्यो । उनको मृत्युपछि डा. राधाकृष्णनले सम्पूर्ण महाभारत सार्वजनिक गरेका हुन् । पछिल्लो चरणमा गीता र महाभारत सर्वसुलभ हुनुमा गीताप्रेसको भूमिका रहेको छ । गीताप्रेसले उत्तर र दक्षिण क्षेत्रका पाण्डुलिपिहरुको पुनः सम्पादन, अनुवाद र प्रकाशन गरेर सम्पूर्ण महाभारत प्रकाशित गरेको छ । टी भी धारावाहिकले पनि महाभारतलाई सबैले बुझ्ने भाषामा घर घर पुर्याउन सहयोग गरेका हुन् । अब विकिपिडिया,यु ट्युब र विकिपुस्तकहरुले यही काम गरिरहेका छन् । जसमा धेरै लेखकहरुले स्वैच्छिक योगदान गरिरहेका छन् ।
गीता दर्शनको शास्त्र हो । जसले आफ्नो समयका सबै दर्शनको अभूतपूर्व समन्वय गरेको छ । तथापि के भन्न सकिन्छ भने गीताको प्रस्तुति काव्यात्मक र सरल छ । यसको अर्थ बुझ्न संस्कृतको सामान्य ज्ञान भए पुग्छ ।

गीताका प्रत्येक अध्यायको नाम त्यसका अन्तमा लेखिएको छ । यसका गीताका सुरुका छ अध्यायलाई ज्ञानयोग, सातदेखि १३ अध्यायलाई भक्तियोग र अन्तिम छ अध्यायहरुलाई कर्मयोग भनिएको छ। सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा गीताले आफ्नो समयसम्मका सबै दर्शनलाई बडो सुन्दरतापूर्वक समन्वय गरीदिएको छ ।

विकिपिडियामा श्रीमद्भगवद्गीता पृष्ठभूमिसँग सम्बन्धित थप जानकारी रहेको छ।

यो विकिपुस्तक सन्त महात्माहरुको प्रवचन, गीताका टीकाकारहरुको व्याख्या, सामाजिक संजालहरुमा भेटिएका गीतासंग सम्बन्धित सामग्री, अडियो, भिडियो, टी भी धारावाहिक, अन्तर्वार्ता,तथा गीता स्वाध्याय आदि अनेकौं सामग्रीका आधारमा लेखिएको छ जसका केही सन्दर्भ यथास्थान उल्लेख गरिएको छ । कुनै कुनै श्लोकको व्याख्या गर्न रेखाचित्र वा चित्र प्रयोग गरिएको छ । यसमा प्रयोग गरिएका रेखाचित्र मौलिक हुन् । तर चित्रहरु भने मुख्यतः गुगलको गीता इमेजेज, विकीपेडिया, गीताप्रेस गोरखपुर तथा इस्कोन सोसाइटी तथा युग निर्माण योजनाबाट साभार गरिएका छन् । यी सबैको सन्दर्भ यथास्थान गरिएको छ ।
गीताका विभिन्न संस्करणमा केही श्लोकमा पाठान्तर पाइन्छ । त्यसैले यस विकीपुस्तकमा व्याख्याका लागि गीता प्रेसबाट प्रकाशित गीता शाङ्कर भाष्यका श्लोकलाई आधार मानिएको छ ।
जसरी अग्निलाई बत्ती बालेर तथा गण्डकीलाई जल चढाएर प्रसन्न गराइन्छ । भगवान् कृष्णका यी वाणी यस पुस्तककको रुपमा उहाँलाई नै समर्पण गर्दछु ।
डा. बाबुराम ज्ञवाली brgewali_2008@yahoo.com

अध्यायहरू बनाउने वा सम्पादन गर्ने

सम्पूर्ण गीता

सन्दर्भ