श्रीभगवानुवाच

परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् ।
यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ।।१ ।।
ज्ञानहरुमा पनि उत्तम ज्ञानलाई म फेरि (तिम्रालागि) भन्छु (यस अघि पनि भनिसकेको छु) । जसलाई जानेर सबै मुनिजन यस संसारबाट मुक्त भएर परम सिद्धि प्राप्त गर्छन् । (अर्थात् अर्को केही जान्न बांकी रहदैन। )
इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधम्र्यमागताः ।
सर्गेsपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ।।२ ।।
यस ज्ञानलाई आश्रय गरेर मेरो स्वरुपलाई प्राप्त गरेका सर्गको सुरुमा उत्पन्न हुंदैन । र प्रलयकालमा पनि व्याकुल हुंदैन ।
मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ।।३ ।।
हे भारत, मेरो महत् ब्रह्म (मूलप्रकृति) योनि हो । म त्यसमा गर्भ दिन्छु त्यस जड चेतनको संयोगले सबै भूतको उत्पत्ति सम्भव हुन्छ ।
सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ।। ४ ।।
हे कौन्तेय, सबै प्रकारका योनिको रुपमा जति मूर्ति (शरीर) उत्पन्न हुन्छ । महत् ब्रह्म (प्रकृति) ती सबैको गर्भधारण गर्ने माता हो । म बीजदिने पिता हुं ।
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ।।५ ।।
हे महाबाहु, सत्त्व, रज र तम गुणहरु प्रकृतिबाट उत्पन्न भएका तीन गुणहरु नै यस अविनाशी जीवात्मालाई शरीरमा बांधिदिन्छन् ।
तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् ।
सुखसंगेन बध्नाति ज्ञानसंगेन चानघ ।।
हे निष्पाप, तीमध्ये सत्त्व गुण स्वच्छ, विकाररहित कहिन्छ । यसले सुखको साथले ज्ञानसंग बांधिदिन्छ ।
रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासंगसमुद्भवम् ।
तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसंगेन देहनिम् ।।७ ।।
हे कौन्तेय, रजोगुण रागात्मक हुन्छ, तृष्णा र आसक्ति उत्पन्न गर्छ भन्ने बुझ । यसले देही (जीवात्मा) लाई कर्म र त्यसका फलको आसक्तिमा बांध्छ ।
तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् ।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ।।८।।
हे भारत, तमोगुण अज्ञानले उत्पन्न, प्रमाद, आलस्य र निद्रामा बांधिदिन्छ र देहाभिमानिहरुलाई मोहित गर्छ ।
सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत ।
ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ।।९।।
हे भारत, सत्त्वगुणले सुखमा लगाउंछ, रजोगुणले कर्ममा र तमोगुणले ज्ञानलाई ढाकेर प्रमादमा लगाउंछ ।
रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।
रजः सत्त्वं तमश्चैव तम: सत्तवं रजस्तथा ।। १० ।।
हे भारत, रजोगुण र तमोगुणलाई उछिनेर सत्त्वगुण अनि सत्त्वगुण र तमोगुणलाई उछिनेर रजोगुण र सत्त्वगुण र रजोगुणलाई उछिनेर तमोगुण हुने गर्छ ।
सर्वद्वारेषु देहेsस्मिन्प्रकाश उपजायते ।
ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ।।११ ।।
जहिले यस देहका सबै द्वार (इन्द्रिय र अन्तःकरण) मा प्रकाश र ज्ञान उत्पन्न हुन्छ, त्यसबेला सत्त्वगुण विशेष बढेको छ भन्ने जान्नु ।
लोभः प्रवृत्तरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा ।
रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ।।१२।।
हे भरतर्षभ, जुनबेला रजोगुण बढछ लोभको प्रवृत्ति र कर्मको (क्रियाशीलता), अशम(अशान्ति) र स्पृहा उत्पन्न हुन्छन् ।
अप्रकाशो अप्रवृत्तिश्चप्रमादो मोह एव च ।
तमस्येतनि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ।।१३।।
हे कुरुनन्दन, तमोगुण बढ्दा अप्रकाश, अप्रवृत्ति र प्रमाद र मोह यिनै उत्पन्न हुन्छन् ।
यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् ।
तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ।। १४।।
जुन बेला देहधारी सत्त्वगुणको वृद्धिमा मृत्युलाई प्राप्त हुन्छ त्यसबेला उत्तम कर्म गर्नेहरको निर्मल लोक प्राप्त गर्छन् ।
रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसंगिषु जायते ।
तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ।। १५ ।।
रजोगुण बढ्दा मृत्यु भएमा कर्मको आसक्ति भएका मानिसहरुमा जन्म हुन्छ तथा तमोगुण बढ्दा मृत्यु हुने मूढयोनि जन्म लिन्छ ।
कर्मणि सुकृतस्याहुः सात्विकं निर्मलंफलम् ।
रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ।। १६ ।।
श्रेष्ठ कर्मको फल सात्त्विक र निर्मल हुन्छ भनिन्छ तर रजस कर्मको फल दुख र तामस कर्मको फल अज्ञान हो ।
सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।
प्रमामोहौ तमसो भवतोsज्ञानमेव च ।। १७ ।।
सत्त्वगुणबाट ज्ञान उत्पन्न हुन्छ । रजोगुणबाट लोभ उत्पन्न हुन्छ र तमोगुणबाट प्रमाद, मोह, र आलस्य (अज्ञान) नै उत्पन्न हुन्छ ।
उध्र्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसा ः ।। १८ ।।
सत्त्वगुणमा स्थित उच्चगुण (लोक) प्राप्त गर्छन्, जघन्य गुण भएका तमोगुणी नीच योनि प्राप्त गर्छन् । राजस गुणका मध्यस्थानमा प्राप्त गर्छन् ।
नान्य गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति ।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोद्रधिगच्छति ।।१९ ।।
जुन बेला द्रष्टा (साक्षी भाव प्राप्त मानिस) तीन गुणबाहेक अन्यलाई कर्ता देख्दैन र तीन गुणभन्दा परको (ईश्वर) लाई चिन्छ त्यसले मेरो स्वरुप प्राप्त गर्छ ।
गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् ।
जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोsमृतमश्नुते ।। २० ।।
देही शरीरको उत्पत्तिको कारणरुप यी तीन गुणहरुबाट अतीत भइ जन्म, मृत्यु, जरा, दुखबाट विमुक्त भइ अमृतत्व प्राप्त गर्छ ।

अर्जुन उवाच

कैर्लिंगैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो ।
किमाचार: कथं चैतांसत्रन्गिुणानतिवर्तते ।। २१ ।।
हे प्रभु, यी तीन गुणबाट अतीतका लक्षण के के हुन्छन् र कसरी आचरण गर्छ र कुन उपायले यी गुणहरुबाट अतीत हुन सकिन्छ ।

श्रीभगवानुवाच

प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव ।
न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि कांक्षति ।।२२
उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचालयते ।
गुणा वर्तन्त इत्येव योsवतिष्ठति नेङ्गते ।। २३ ।।
हे पाण्डव, प्रकाश (सत्त्वगुणको परिणाम), प्रवृत्ति (रजोगुणले उत्पन्न) मोह (तमोगुणको कारण उत्पन्न) प्रवृत्ति हुंदा पनि द्वेष गर्दैन, निवृत्तिको अवस्थामा आकांक्षा गर्दैन । जसले उदासीनवत् रहेर गुणहरुद्वारा विचलित हुंदैन र गुण नै गुण व्यवहार गरेका छन् यस प्रकार बुझ्छन उनी स्थिररहन्छन् र विचलित हुंदेनन् ।
समदुःखसखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः ।
तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ।। २४ ।।
स्वस्थ, सुखदुखमा एक समान, माटो, ढुंगा र सुनमा समान भाव धीर प्रिय र अप्रियमा एक समान निन्दा स्तुतिमा एक समान...
मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः ।
सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ।। २५ ।।
मान अपमानमा एकनास, मित्र र अरिपक्षमा सम, सबै आरम्भको परित्यागी त्यस मानिसलाई गुणातीत भनिन्छ।
मां योsव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते ।
स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते ।। २६ ।।
जसले अव्यभिचारिणी भक्तियोगद्वारा नित्य मेरो सेवा गर्छन् त्योपनि यिनी तीनै गुणबाट राम्ररी अतीत भएर ब्रहम प्राप्तिका लागि योग्य बन्छ ।
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययसय च ।
शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ।। २७ ।।
त्यस अविनाशी ब्रह्मको र अमृतत्त्वको, र नित्य शाश्वत धर्मको र अखण्ड एकरस आत्यन्तिक आनन्दको आश्रय म नै हूं । त्यस अविनाशी ब्रह्मको (जसमा गुणातीत भावले मानिस प्रवेश गर्छ) अमृतको, शाश्वत धर्मको र त्यस अखण्ड एकरस आनन्दको म नै आश्रय हूं ।

ॐ तत्सत् इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु बह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः।।