श्रीमद्भगवद्गीता

पृष्ठभूमि

दुर्योधनले पाण्डवहरुको राज्यलाई जुआमा कपटपूर्ण तरिकाले जितेपछि शर्त अनुसार उनीहरुले १२ वर्ष वनवास र एक वर्ष अज्ञातवास भोगे । यस पछि पनि दुर्योधनले पाण्डवलाई बिना युद्ध राज्य फिर्ता नदिने अडान राख्यो । फलस्वरुप दुवै पक्षले युद्धका लागि सेना जम्मा गरे तथा युद्ध भूमिको रुपमा कुरुक्षेत्र रोजेर युद्धका नियमहरु बनाए । निर्धारित दिनमा युद्ध सुरु भयो । युद्ध भूमिमा अर्जुनलाई अचानक मोह भए पछि भगवान् श्रीकृष्णले आकस्मिक परिस्थितिको सामना गर्दै अर्जुनलाई जुन उपदेश दिनु भयो । त्यो श्रीमद्भगवद्गीता वा गीता वा गीता उपनिषदको नामले विख्यात छ ।
वैशम्पायनले परीक्षित पुत्र जनमेजयलाई सर्पयज्ञमा सुनाएको घटना जान्ने जिज्ञासा भएका शौनकादि अठासी हजार ऋषिहरुलाई सूतले ज्ञानको यस विशाल भण्डारलाई हस्तान्तरण गरेको कुरा महाभारतमा वर्णित छ । त्यसैले वर्तमानमा उपलब्ध महाभारत सूत र शौनकको वार्तामा आधारित छ ।
राजा दुष्यन्त र शकुन्तलाको सन्तान भरतका वंशहरुको कथा भएकोले यसको नाम सुरुमा जयभारत थियो पछि यसको वृहद् आकारले महाभारत प्रसिद्ध भयो ।
श्रीकृष्णको यो उपदेश सबैका लागि सुलभ हुनुमा पाण्डु पुत्र अर्जुनका साथै दिव्यदृष्टि प्राप्त सञ्जय, श्रोता धृतराष्ट्र, रचयिता व्यास, लेखक गणेश, सम्पादक वैशम्पायन, कथा सुन्ने शौनक आदि ऋषि, कथा वाचक सूत, र जिज्ञासा गर्ने राजा जनमेजय सबैको योगदान छ ।

भगवान् श्रीकृष्ण

गीता पाठ गर्नु अघि निम्नलिखित श्लोक भन्ने गरिन्छ । जसमा सुरुमा भगवान् श्रीकृष्ण र नरश्रेष्ठ अर्जुनलाई नमस्कार गर्ने कुरा बताइएको छ-
नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् ।
देवीं सरस्वतीं व्यमसं ततो जयमुदीरयेत् ।
गीताका उपदेशक र देवता मात्र होइन गीताको मुख्य विषय नै भगवान् श्रीकृष्ण हुन् । भगवान् कृष्ण अनेक अर्थमा अनुपम छन् । महाभारतका सबै पात्र कि गोरा छन् कि काला तर कृष्णलाई नीलो रंगको मानिन्छ ।
कृष्णको जन्म जेलमा भएको हो । उनको जन्म हुनु धेरै अघि आठौं गर्भको रुपमा धराको अन्याय र अत्याचार नाश गर्न ईश्वरको अवतार हुने आकाशवाणी भएको घटना भागवत कथामा उल्लेख छ । आठौं गर्भ ज्यादै विशेष भएकोले सातौं गर्भमा त्यसको पूर्व तैयारी गरिएको थियो । तर कृष्णलाई आठौं सन्तान भन्न मिल्दैन । जीवित जन्मको दृष्टिले उनी सातौं सन्तान हुन् । तर गर्भको दृष्टिले भने उनी आठौं गर्भ हुन् । यसरी भगवान कृष्ण एक असाधारण गर्भ र असाधारण जन्म थिए ।
भगवान कृष्णको जीवनमा दम्भ, अहंकार, र अनिर्णयको सानो गन्ध पनि कहीं पाईंदैन। पाण्डवका हितैषीको रुपमा प्रत्येक चरणमा उनीहरुलाई निर्णायक भइ सहयोग गरेको पाइन्छ। त्यसैले कृष्णको मृत्यु हुनासाथ उनीहरु निरीह बने ।

नरश्रेष्ठ अर्जुन

गीताका मुख्य जिज्ञासु अर्जुन हुन् । अर्जुनको जन्म धृतराष्ट्रका भाई पाण्डुकी जेठी पत्नी कुन्तीका कान्छा सन्तानको रुपमा भएको हो । एउटा ऋषिको शापले गर्दा पाण्डु स्त्री प्रसंग गर्न असमर्थ थिए । त्यसैले कुन्तीले ऋषि दुर्वासाबाट प्राप्त मन्त्रहरुको प्रयोग गरेर देवताहरु आह्वान गरिन् । यसबाट उनले पाण्डुका लागि आफ्नो गर्भबाट युधिष्ठिर, भीम र अर्जुन तथा माद्रीको गर्भबाट नकुल र सहदेवलाई जन्म गराएकी थिइन् । मन्त्र परीक्षणको क्रममा कुन्तीले विवाह नहुंदै जन्माएको सन्तान कर्ण हुन् । इन्द्रद्वारा उत्पन्न गराइएकोले अर्जुनको एउटा नाम ऐन्द्रि पनि हो ।

गीताको यो विकीपुस्तक

गीता एक यस्तो ग्रन्थ हो जसमाथि लाखौं प्रवचन, हजारौं भाष्य, टीका, र अनुवाद छन् । सामाजिक सञ्जालमा विभिन्न भाषाका गीता रोजेर पढ्न पाइन्छ । युट्युबमा यसका श्रव्य दृश्य र केवल श्रव्य सामग्री पनि उत्तिकै छन् । ब्रेललिपिमा समेत यो उपलब्ध छ । जसले जुन भाषा र प्रविधिमा बुझ्न सक्छ उसलाई सोही भाषा र प्रविधिमा गीता उपलब्ध छ । र पनि लेख्ने क्रम रोकिएको छैन ।
वर्तमानमा गीतालाई यसरी उपलब्ध गराउनुमा ओरिएन्टल पुस्तकालयको योगदान छ । जहां सुखथङ्करको नेतृत्वमा महाभारतका पाण्डुलिपिहरु संकलन, सम्पादन, र प्रकाशनको श्रमसाध्य कार्य गरिएको थियो । सो क्रममा नेपालबाट पाण्डुलिपि संकलन गरिएको थियो भन्ने उल्लेख पाइन्छ । तर सुखथङ्करको जीवनकालमा आदिपर्व मात्र प्रकाशित हुनसक्यो । उनको मृत्युपछि डा. राधाकृष्णनले सम्पूर्ण महाभारत सार्वजनिक गरेका हुन् । पछिल्लो चरणमा गीता र महाभारत सर्वसुलभ हुनुमा गीताप्रेसका प्रकाकशनको भूमिका रहेको छ । गीताप्रेसले उत्तर र दक्षिण क्षेत्रका पाण्डुलिपिहरुको पुनः सम्पादन, अनुवाद र प्रकाशन गरेर सम्पूर्ण महाभारत प्रकाशित गरेको छ । टी भी धारावाहिकले पनि महाभारतलाई सबैले बुझ्ने भाषामा घर घर पुर्याउन सहयोग गरेका हुन् । अब विकिपिडिया र विकिपुस्तकहरुले यही काम गरिरहेका छन् । जसमा धेरै लेखकहरुले स्वैच्छिक योगदान गरिरहेका छन् ।
गीता दर्शनको शास्त्र हो । जसले आफ्नो समयका सबै दर्शनको अभूतपूर्व समन्वय गरेको छ । तथापि के भन्न सकिन्छ भने गीताको प्रस्तुति काव्यात्मक र सरल छ । यसको अर्थ बुझ्न संस्कृतको सामान्य ज्ञान भए पुग्छ ।
यसमा अनुष्टुप छन्दको अधिक प्रयोग भएको छ । स्तुति आदि पद्यमा अन्य छन्दको पनि प्रयोग गरिएको छ । यसका प्रत्येक अध्यायको नाम त्यसका अन्तमा लेखिएको छ । गीतालाई विद्वानहरुले ज्ञान, भक्ति र कर्म तीन खण्डमा विभाजन गर्दछन् । यसका सुरुका छ अध्यायलाई ज्ञानयोग, सातदेखि १३ अध्यायलाई भक्तियोग र अन्तिम छ अध्यायहरुलाई कर्मयोग भनिन्छ । यसमा एकेश्वरवाद, कर्म योग, ज्ञानयोग, भक्ति योगको अध्याय क्रम अनुसार सुन्दर ढंगले चर्चा भएकोछ ।

विकिपिडियामा श्रीमद्भगवद्गीतासँग सम्बन्धित थप जानकारी रहेको छ।

सन्त महात्माहरुको प्रवचन, गीताका टीकाकारहरुको व्याख्या, अडियो, भिडियो इत्यादिका आधारमा व्याख्या प्रस्तुत गरिउको छ जसको उल्लेख सन्दर्भमा गर्ने प्रयास गरिएको छ । यसमा प्रयोग गरिएका रेखाचित्र मौलिक हुन् । केही चित्रहरु भने मुख्यतः गुगलको गीता इमेजेज, विकीपेडिया, गीताप्रेस गोरखपुर तथा इस्कोन सोसाइटीबाट साभार गरिएका छन् ।
गीताका विभिन्न संस्करणमा केही श्लोकमा पाठान्तर पाइन्छ । त्यसैले यस विकीपुस्तकमा व्याख्याका लागि गीता प्रेसबाट प्रकाशित गीता शाङ्कर भाष्यका श्लोकलाई आधार मानिएको छ ।
जसरी अग्निलाई बत्ती बालेर तथा गण्डकीलाई जल चढाएर प्रसन्न गराइन्छ । भगवान् कृष्णका यी वाणी यस पुस्तककको रुपमा उहाँलाई नै समर्पण गर्दछु ।
डा. बाबुराम ज्ञवाली brgewali_2008@yahoo.com

अध्यायहरू बनाउने वा सम्पादन गर्ने

सम्पूर्ण गीता

यो विकिपुस्तक संग्रह हो !
[ संग्रह खोल्ने ] [ पि.डि.एफ ] [ छापिएको पुस्तकको रुपमा अनुरोध गर्नुहोस् ] [ सहायता ]

अध्याय एक

अर्जुन विषादयोग

धृतराष्ट्र उवाच

धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः ।
मामकाःपाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ।।१।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

धृतराष्ट्र उवाच (धृतराष्ट्रले भने) धर्मक्षेत्रे (धर्मक्षेत्र) कुरुक्षेत्रे (कुरुक्षेत्रमा) समवेताः (जम्मा भएका) युयुत्सवः (युद्धको इच्छाले) मामकाः (मेरा छोराहरु – दुर्योधन आदि ) पाण्डवाः च एव (र पाण्डवहरु – युधिष्ठिर आदिले) किम् अकुर्वत (के गरे) सञ्जय (हे सञ्जय) ।
धृतराष्ट्रले भने –
हे सञ्जय, धर्मक्षेत्ररुपी कुरुक्षेत्रमा युद्धका इच्छाले जम्मा भएका मेरा छोराहरु दुर्योधन आदि र पाण्डुका छोराहरु युधिष्ठिर आदि ले के गरे ?१।।

व्याख्या

गीतामा कुरुक्षेत्र नाम गरेको युद्ध भूमिलाई धर्मक्षेत्र पनि भनिएको छ । हस्तिानापुर नजिकको क्षेत्र नै त्यो युद्धक्षेत्र हो भन्ने मानिएको छ । अघि ‘कुरु’ नाम गरेका उनीहरुका पूर्वज राजाले यज्ञका निम्ति सुनको हलोले त्यस भूमिलाई जोतेका हुनाले त्यस भूमिको नाम ‘कुरुक्षेत्र’ रहेको हो । पछि देवराज इन्द्रले राजा कुरुलाई यस्तो वरदान दिए— ‘यस पवित्र भूमिमा तपस्या अथवा युद्ध गर्दा जसले प्राण त्याग्ला उसले विशेष सद्गति प्राप्त गर्ने छ ।’ त्यसैले यस क्षेत्रको नाम धर्मक्षेत्र पनि हो । धर्मक्षेत्र भएकैले युद्ध गर्नका लागि त्यो स्थान रोजिएको थियो । गीता ग्रन्थमा धृतराष्ट्रले केवल एक पटक मात्र प्रश्न गरेका छन् । यस बाहेक धृतराष्ट्रका प्रश्न छैनन् । धृतराष्ट्रले सोधेका छन्– ‘अनि, त्यस धर्मक्षेत्र कुरुक्षेत्रमा युद्धका लागि जम्मा भएका मेरा छोराहरु तथा पाण्डुका छोराहरुले के गरे ?’
धृतराष्ट्रका यस भनाईको व्यक्त भाव युद्धको बारेमा जानकारी लिनु हो तर निहितार्थ अव्यक्त जिज्ञासा हो– ‘युद्धमा कसको पलडा भारी छ ? के मेरा छोराहरुले राज्य गर्न पाउलान् ?’
गीताको पहिलो श्लोकमा निहित प्रश्नले धृतराष्ट्रको सम्पूर्ण मनोविज्ञानको जानकारी प्राप्त हुन्छ । धृतराष्ट्र शब्दको अर्थ हुन्छ राष्ट्रको जिम्मा लिएको, राज्यको रेखदेखकर्ता । पाण्डवहरुलाई राज्य हस्तान्तरण गर्ने जिम्मेवारी आफ्नो छ भन्ने जान्दाजान्दै राज्य दुर्योधनको भइदिए हुन्थ्यो ठूलो विरोधाभास पनि उनको मनमा छ । उनले पाण्डवहरुलाई स्नेह गर्छन्, उनका लागि विलाप पनि गर्छन् तर आफ्ना छोराहरुले मात्र निष्कण्टक राज्य सुख भोगुन् भन्ने पनि चाहन्छन् । समुद्रको पानीको माथिको सतह र भित्रको पानी एक साथ दुई विपरीत दिशामा बगे जस्तै उनको मन दुई विपरीत दिशामा हिँडीरहेको हुन्छ । धृतराष्ट्रको व्यक्तित्व खण्डित मनोविज्ञानको उदाहरण हो ।
दुर्योधन आदिलाई मेरा छोरा र युधिष्ठिर आदिलाई पाण्डवका छोरा भन्ने भनाई उनको आत्मकेन्द्रित मनोविज्ञानको द्योतक पनि हो । धृतराष्ट्रको यस्तो मनोविज्ञानको कारण उनी जन्मान्ध हुनु हो । उनले प्रकाश र अन्धकारको अन्तर जानेनन् । सोही कारणले राज्यको अधिकार प्राप्त भएन । उनीसँग कन्याहरु स्वेच्छाले विवाह गर्ने तैयार थिएनन् त्यसैले उनीसंग भीष्मले गान्धारीको विवाह बलपूर्वक गराइदिएका हुन् । पति जन्मान्ध छ भन्ने जानेर गान्धारीले जीवनभरिका लागि आफ्ना आँखामा पट्टी बाँधेर अन्धकारलाई रोजेकी हुन् । यसले गर्दा धृतराष्ट्र अझ विचलित हुन पुगे । तर धृतराष्ट्रको नेत्रहीन भएकोले नै गीताको अमर उपदेश सारा जगत्ले प्राप्त गर्न सकेको छ ।
जेठो भए पनि नेत्रहीनताको कारणले उत्तराधिकार नपाएको कुराले धृतराष्ट्रलाई निकै मानसिक पीडा थियो । यस कारण नीतिज्ञ भइकन पनि उनले कतिपय सन्दर्भमा त्रुटि गरेको देखिन्छ । विशेष गरी द्रौपदीको चीरहरणमा उनको मौनता महाभारतमा उनको सबभन्दा ठूलो त्रुटिको रुपमा देखा पर्छ ।
धृतराष्ट्रको दृष्टिहीनता सांकेतिक पनि हुनसक्छ । उनी दृष्टिकोणविहीन राजा हुन् किनभने उनी आफूले देखेर होइन छोराले देखेका निर्णयलाई मात्र देख्छन् ।

सञ्जय उवाच

दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा ।
आचार्यमुपसंगम्य राजा वचनमब्रवीत ।।२।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

सञ्जय उवाच (सञ्जयले भने)
राजा दुर्योधनः (राजा दुर्योधनले) तदा (त्यसपछि) दृष्ट्वा (देखेर) तु (अनि) पाण्डव अनीकम् (पाण्डव सेनाको) व्यूढम् (व्यूह रचना) आचार्यम् (आचार्य द्रोणको) उपसंगम्य (नजिकमा पुगेर) वचनम् (यस प्रकार वचन) अब्रवीत (भन्यो) ।
सञ्जयले भने— त्यसबेला व्यूहाकारमा सजाएको पाण्डव सेनालाई देखेर राजा दुर्योधनले आचार्य द्रोणको नजीकमा पुगेर यसो भन्यो ।।२।।

व्याख्या

दुर्योधन शब्दको अर्थ हुन्छ कसैले जित्न नसक्ने, दुर्जेय योद्धा अर्थात् असल योद्धा, सुयोधन । ‘द्वन्द्वको अवसान’ उपन्यासका लेखकले भगवान् कृष्णको शान्ति प्रस्ताव अस्वीकार गर्ने दुर्योधनको मनोविज्ञानलाई देशको सार्वभौमसत्ता र अक्षुण्णतासँग सम्बन्धित गरेका छन् । पाँच गाउँ मात्र होइन सियोको टुप्पो बराबर विभाजन पनि हस्तिनापुरका सार्वभौमसत्ताको विभाजन हो । देशको सार्वभौमसत्ता अक्षुण्ण रहनु पर्छ भन्ने उसको मनोविज्ञान छ । युद्धले राष्ट्रको अक्षुण्णता र अविभाज्यताको निर्णय गर्छ भन्ने उसको मान्यता देखिन्छ किनभने उसले भन्छ– राज्यसत्ताको उपभोग कि पाण्डवहरुले गर्ने छन् कि मैले गर्ने छु ।
सञ्जयले दुर्योधनका लागि गरेको सम्बोधनले सञ्जयको मनोविज्ञान स्पष्ट हुन्छ । जयदयाल गोयन्दकाले यस सम्बोधनका तीन कारण बताएका छन्–
१. राजाको अर्थ शासक, राजा वा युवराज हुन्छ । हस्तिानापुरको कार्यकारी वैधानिक (डी–जुरे) राजा धृतराष्ट्र भए तापनि वास्तविक (डी–फ्याक्टो) राजा दुर्योधन नै हो ।
२. उनी नवनियुक्त सचिव हुन् । राजा धृतराष्ट्रको उत्तराधिकारीलाई सम्मान गर्नु उनको स्वाभाविक कर्तव्य हो ।
३. यस शब्दको प्रयोगले महाभारत रचयिताका दृष्टिमा कौरव र पाण्डव समान छन् भन्ने पनि स्पष्ट हुन्छ ।
पहिलो र दोस्रो श्लोकलाई गीताको प्रस्तावना भन्न सकिन्छ । दोस्रो श्लोकदेखि बीसौं श्लोकसम्म युद्ध क्षेत्रको वर्णन छ । जसमा युद्धशास्त्रको शब्दावली– अनीक, चमू (सेना) र व्यूढ (व्यूह), रथी, महारथी आदि प्रयोग गरिएको छ । बीसौं श्लोक देखि श्रीकृष्ण र अर्जुन बीच संवाद प्रारम्भ हुन्छ ।

पुष्पिका

श्रीमद्भगवद्गीताको प्रत्येक अध्यायको अन्तमा लेखिएको वाक्यलाई पुष्पिका वा पुष्पाञ्जलि भनिन्छ । यस पुष्पिकामा गीताको नाम, अध्यायको नाम र अध्याय संख्या यति कुरा समेटिएको छ । उदाहरणका लागि पहिलो अध्यायको पुष्पिकामा निम्नलिखित कुराहरु उल्लेख गरिएको छ–
१. ॐ तत् सत् इति
२. श्रीमद्भगवद्गीता
३. सु–उपनिषद्
४. ब्रह्मविद्यायाम्
५. योगशास्त्रे
६. श्रीकृष्णार्जुनसंवाद
७. अर्जुनविषाद योग, प्रथम अध्याय (अध्यायको नाम र सङ्ख्या)
अध्यायको नाम र संख्या बाहेक अन्य छ कुराहरु यथावत छन् । त्यसमध्ये श्रीमद्भगवद्गीता, उपनिषद्, ब्रह्मविद्या, योगशास्त्र तथा श्रीकृष्णार्जुन संवाद यी पाँच गीताका नाम हुन् ।
१. ॐ तत् सत् इति
ॐ, तत्, र सत् यति तीन प्रकारको नामले ब्रह्मको स्मृति हुन्छ । ॐ निराकार ईश्वरका लागि प्रयोग गरिने संकेत हो । तत् सत्...भने पछि आफूले ईश्वर समर्पणका लागि गरेको हरेक कृत्यमा रहेको कमी पूरा हुनजान्छ । माङ्गलिक कार्यमा यसको प्रयोगले शुभकार्यको फल प्रभावकारी हुन्छ भन्ने मानिन्छ । इतिको अर्थ हुन्छ समाप्त भयो ।
२. श्रीमद्भगवद्गीता
श्रीमद्को अर्थ हो ऐश्वर्ययुक्त । सम्मानपूर्वक नाम लिनका लागि श्री सहित उच्चारण गर्नु पर्छ । गीता ग्रन्थलाई पनि सम्मानपूर्वक श्रीमद्भगवद्गीता भन्नु पर्छ । छोटकरीमा उच्चारण गर्दा समेत ससम्मान श्रीगीता वा गीताजी भन्ने गरिन्छ । गीता स्त्रीलिङ्गी शब्द भएकोले गीतामाता पनि भन्ने गरिन्छ ।
श्रीमद्भगवद्गीताको अर्थ हुन्छ भगवानका श्रीमुखबाट निस्केको वाणी, गीत । वाणीका लागि गीतभन्दा कलात्मक, सुन्दर र सम्मानित अर्को विशेषण छैन । त्यसैले गीता एक सुन्दर र संगीतमय काव्य पनि हो ।
३. सु–उपनिषद्
अर्जुनले म तपाईंको शिष्य भएँ (२.७) भनेर विनम्रतापूर्वक शिक्षा दिन अनुरोध गरेपछि गीताको उपनिषद् भाग प्रारम्भ भई १८.६३ देखि १८.६५ मा समाप्त हुन्छ । व्युत्पत्ति अनुसार उपनिषद् शब्दका विविध अर्थ हुन्छन्– एउटा अर्थ हुन्छ गुरुका चरण नजीक आसनमा बस्नु । यसको अर्को अर्थ हुन्छ गूढ वा रहस्य ज्ञान, जुन विशेष व्यक्तिलाई मात्र दिइन्छ । एउटा अर्को अर्थ हुन्छ एकान्तमा दिइएको ज्ञान । उपनिषद्का अन्य ग्रन्थ मध्ये गीता किन फरक छ भने सबै उपनिषद्को रचनाकार अज्ञात छ । जबकि गीताका रचनाकार व्यास हुन् । यसको औपनिषदिक स्वरुपले यसलाई दर्शनको रुप दिन्छ । उपनिषद्का कठिन ज्ञानलाई गीतामा काव्यात्मक रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ । गीता ग्रन्थमा एक असल शिष्यले प्रश्न सोध्ने र एक महान शिक्षकले उत्तर दिने कला पनि सिकाइएको छ । यस दृष्टिले यो कला हो । यो अध्यात्मशास्त्र हो ।
४.ब्रह्मविद्यायाम्
ब्रह्मविद्या अन्तर्गत । तथापि अर्थ हो अध्यात्मशास्त्र । त्यस ज्ञानलाई पनि ब्रह्मविद्या भनिन्छ जसले जगत्को मूल कारण बताउँछ । जसले परमात्मासँग सम्बन्ध जोड्न सिकाउँछ । गीता (१०.३२) मा ब्रह्म विद्यालाई सर्वोच्च बताइएको छ । प्रस्थान त्रयी मध्ये गीता एक हो, अन्य दुईवटा वेद र ब्रह्मसूत्र हुन् । ब्रह्म विद्या नाम गरेको कुनै छुट्टै शास्त्र उपलब्ध छैन । उपनिषद्को विषय वस्तुलाई ब्रह्मविद्या मानिन्छ । गीता २.११ देखि १८.६६ सम्म आत्माको अजरता अमरताको जुन ज्ञान दिइएको छ, त्यो गीता उपदेशको ब्रह्मविद्या खण्ड हो । सरलता, संक्षिप्तता, काव्यात्मकता र प्रस्तुतिका दृष्टिले ब्रह्मविद्याका सबै ग्रन्थमध्ये गीता अनुपम मानिन्छ ।
५. योगशास्त्र
विषादयोगदेखि मोक्ष सन्न्यासयोगसम्म गीता सम्पूर्णतः योग शास्त्र हो । युज (प्रयोग) धातुबाट योग शब्द बनेको छ । जसको अर्थ हुन्छ राम्ररी जोड्नु । योग शब्दको प्रयोग दर्शन, ज्योतिष, गणित, व्याकरण लगायतका क्षेत्रमा गरिन्छ ।
अर्जुनले कृष्णको भनाईमा आाफूलाई जोडेर कर्तव्यपथमा अग्रसर भएका हुन् । गीताको विश्लेषण वैज्ञानिक र क्रमबद्ध छ । यसका साथै गीताले मानव मात्रको कल्याणमा आफूलाई केन्द्रित गरेको छ । त्यसैले यो योग शास्त्र हो । योग शास्त्रको छुट्टै पुस्तक योग दर्शन पनि पाइन्छ । शास्त्रको अर्थ अनुशासन, सूत्र, व्यवस्था, वा व्याख्या हो । गीता १५.२० मा गुह्य कुरा बताउने ग्रन्थलाई शास्त्र भनिएको छ । जुन कुरा वेदसंग सम्बन्धित हुन्छ त्यसलाई पनि शास्त्र भनिन्छ । गीतामा योगको अनुशासन समेत व्याख्या गरिएकोले पनि यो योगदर्शन हो । यस विशेषताले गर्दा गीतालाई वास्तविक विज्ञान र आदर्श विज्ञान दुवै भनिन्छ ।
६. कृष्णार्जुनसंवाद
श्रीकृष्ण र अर्जुन संवाद अन्तर्गत । यद्यपि गीतामा धृतराष्ट्र उवाच र सञ्जय उवाच पनि छ तर गीतामा मुख्यतः अर्जुनका प्रश्न र भगवान् श्रीकृष्णका उत्तरहरु छन् । यस दृष्टिले गीता वास्तवमा कृष्णार्जुन संवाद हो । विशेष गरी गीताको १.२० देखि सुरु भई १८.७३ मा समाप्त भएको भाग कृष्णार्जुन संवाद हो । यो संवाद काव्यात्मक, सुबोध र मधुर हुनुका साथै दर्शनका सबै पुस्तकहरुमध्ये अत्यन्त कुशलतापूर्वक गरिएको छ । त्यसैले गीता कला पनि हो ।

सन्दर्भ

अडगडानन्द, (सन् १९८०), यथार्थगीता, श्रीमद्भगवद्गीता http://yatharthgeeta.com वि.सं.२०७३
अधिकारी, कोमलनाथ, (वि.सं.२०१८), पञ्चरत्नगीता, कोमलगीता, नेपाली पद्यानुवाद र व्याख्या वाराणसी ः यशोदा प्रेस ।
अपूर्वानन्द, (सन् २००२), श्रीमद्भगवद्गीता पदच्छेद, अर्थ, व्याख्या, कलकत्ता ः रामकृष्ण मठ ।
ईश्वरानन्द, (वि.सं. २०५१) गीता तात्पर्य, संस्कृत, अन्वय, अर्थ र व्याख्या, स्वयम्भू ः गीता अध्ययन मण्डल ।
ओशो, (सन् १९८०), गीता दर्शन भाग १, पूना ःरेबेल बुक्स ।
कँडेल, घनश्याम, (वि.सं.२०७३), धृतराष्ट्र, काठमाडौं ः नेपालय प्रकाशन ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०७५), श्रीमद्भगवद्गीता (नेपाली), गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६५), महाभारत पाँच खण्ड, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।रामकृष्ण मठ, (सन् १९७०),विवेकानन्द साहित्य (प्रथम खण्ड), नागपुर ः रामकृष्ण मठ ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६७), शुक सुधासागर, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गोयन्दका, जयदयाल, (वि.सं. २०७०),गीता तत्त्व विवेचनी, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
ज्ञवाली, बाबुराम (२०७६), आधा जिस्ता, गुल्मी ः किरण पुस्तकालय kiranapustakalaya.com ।
ज्ञवाली, बाबुराम, (वि.सं.२०७२), जीवनको दोस्रो पाना (वैचारिक गम्भीरताका दृष्टिले श्रीमद्भगवद्गीता दोस्रो अध्यायको अध्ययन), रुपन्देही, नेपाल ः ज्ञानज्योति प्रकाशन । swadeshnepal.com
देवकोटा, राजेश्वर, (वि.सं.२०५४), द्वन्द्वको अवसान, साझा प्रकाशन ।
बसु, बुद्धदेव, (सन् २००४), महाभारतेर कथा (बाङ्लाबाट हिन्दी अनुवाद), दिल्ली ः भारतीय ज्ञानपीठ ।
मिश्र, विद्यानिवास, (वि.सं.२०४२)महाभारतका काव्यार्थ, नयी दिल्ली ः नेशनल पब्लिसिंग हाउस ।

अध्याय दुई

साङ्ख्य योग

सञ्जय उवाच

तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः

पदच्छेद र शब्दार्थ

तम् (त्यस) तथा (अनि) कृपया आविष्टम् (बिचरो बनेका) श्रुपूर्णाकुलेक्षणम् (आँखाभरि आँसु भएका)विषीदन्तम् (विषादगस्त) इदम् (यो) वाक्यम् (वाक्य) उवाच (भन्नु भयो) मधुसूदनः (मधुसूदन कृष्णले)।
सञ्जयले भने (सञ्जय उवाच)–
गहभरी आँसु गरी शोकले बिचरो अर्जनुलाई मधुसूदन (कृष्ण) ले यो वचन भन्नुभयो ।।१।।

व्याख्या

सञ्जयले भने –
मधुसूदनको अर्थ हो मधु नामक दैत्यको संहारकर्ता । पुराण कथाहरुमा सृष्टिको सुरुमा भगवान् विष्णुले मधु र कैटभ दैत्यको नाश गर्नु भएको थियो भन्ने उल्लेख पाइन्छ । साथै भगवान् कृष्णलाई भगवान् विष्णुको अवतार मानिन्छ । मधुसूदनको सांकेतिक अर्थ पनि छ । मधुको अर्थ मद हो । मद नाश गर्ने कारणस्वरूप श्रीकृष्णलाई यस श्लोकमा मधुसूदन भनिएको हो । अहङ्कारको मधु नाश नभई तत्त्व ज्ञान हुँदैन ।

श्रीभगवानुवाच

कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ।
अनार्यजुष्टमस्र्वग्यमकीर्तिकरमर्जुन ।। २ ।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

श्रीभगवानुवाच (श्रीभगवानले भन्नुभयो)
कुतः (कहाँबाट) त्वा (तिमीलाई) कश्मलम् (दोषपूर्ण) इदम् (यो) विषमे (विषम अवस्था) समुपस्थितम् (उपस्थित भयो) अनार्यजुष्टम् (अनार्यका लागि योग्य) अस्र्वग्यम् (स्वर्गनजाने) अकीर्तिकरम् (कीर्ति नदिने) अर्जुन (हे अर्जुन)।
श्रीभगवानले भन्नुभयो
हे अर्जुन, यस विषम परिस्थितिमा अनार्यले गर्ने, अस्वर्गप्रद तथा अकीर्तिकारक कामकुरा तिमीलाई कहाँबाट आयो ?२।।

व्याख्या

अर्जुनको अप्रत्याशित व्यवहार देखेर चकित भएर सोध्नु हुन्छ– हे अर्जुन, यो असमयको व्यवहार दोषपूर्ण छ । यस्तो किनभयो । यस्तो अश्रेष्ठ व्यवहार किन ?
कश्मलको यहाँ दुई अर्थ छ– धमिलो (अशुद्ध) र मोहकारक । दुवैतिरबाट रण–स्वीकारसूचक शङ्खध्वनि भैसकेर शस्त्र छुट्न तयार थिए । यस्तो समयमा अर्जुनले म युद्ध गर्दिनँ भनेर जवाफ दिंदा अचानक प्रतिकूल परिस्थिति उत्पन्न भयो । त्यसैले अर्जुनको विचार कश्मल छ । जुन कुरा देख्नुपर्ने हो त्यो नदेखेर अर्कै कुरा देखेकोले यो मोहकारक पनि छ । युद्धमा आएर विपक्षीलाई पूजनीय देख्नु मोहकारक हो ।
भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई प्रेमपूर्वक सोध्नु भयो– ‘हे अर्जुन, यस विषम परिस्थितिमा यस्तो मोह तिमीलाई किन भयो ? यसले तिमीलाई तीनवटा हानि गर्छ– अनार्यजुष्ट बनाउँछ, स्वर्ग प्रदान गर्दैन, अकीर्तिकारक छ ।’
आर्यको अर्थ हो श्रेष्ठ । कर्तव्यपरायण हुनु र सदाचरण गर्नु आर्यजुष्ट हो । यसको विपरीत कर्म अनार्यजुष्ट हो । अनार्यजुष्ट अर्थात् अश्रेष्ठको आचरण । यस्तो आचरण जुन वर्तमानका लागि हानिकारक र भविष्यका लागि अकीर्तिकारक छ । जसले स्वर्ग प्रदान गर्दैन, अर्थात् मृत्यु उपरान्त पनि अमर्यादा भइरहन्छ । एक बहादुर योद्धा युद्धबाट भागेको कुराले अपमान दिइरहनेछ ।
वैदिक सनातन आर्य मतावलम्बीका तीन आदर्श छन्– आर्यत्व, स्वर्ग, र कीर्ति । स्वर्ग भनेको मृत्युपश्चात्को सम्मानित स्थान हो । कीर्ति भनेको मरणोपरान्त प्राप्त हुने यश हो ।
कीर्ति (२.२) र यश (१०.३३) लाई गीताले अन्तर गर्दछ । यस जीवनमा प्राप्त हुने प्रसिद्धिलाई यश र मृत्यु पश्चात प्राप्त हुने प्रसिद्धिलाई कीर्ति भनिएको छ ।
अकबरले बीरबलसंग प्रश्न गरे–‘बीरबल, सबै मानिसहरूले आफन्त मरे पछि स्वर्गे हुनु भो भन्छन् । वास्तवमा को को स्वर्ग पुगे कसरी थाहा पाउन सकिन्छ ? ’
बीरबल–‘जो मरे पछि मानिसहरूले पीर गर्छन्, जसको गुणगान गाइरहन्छन् । त्यो स्वर्ग पुगेको रहेछ भन्ने थाहा पाइन्छ । जो मरेपछि मानिसहरूले वास्ता गर्दैनन्, त्यो स्वर्गमा छैन भन्ने थाहा हुन्छ ।’
स्वर्ग भनेको कीर्ति हो । अपकीर्ति नै नर्क हो ।

क्लैव्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वयुपपद्यते ।
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ।। ३ ।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

क्लैव्यम् (कायरता) मा स्म गमः (नदेखाउ) पार्थ (हे पृथापुत्र) न एतत् उपपद्यते (यो सुहाउँदैन) क्षुद्रम् हृदयदौर्बल्यम् (हृदयको क्षुद्र दुर्बलता) त्यक्त्वा (त्यागेर) उत्तिष्ठ (उठ) परन्तप (शत्रुलाई पीडा दिने)।
हे पार्थ, कायरता नदेखाउ । तिमीलाई यो सुहाउने कुरा होइन । हे परन्तप, हृदयको क्षुद्र दुर्बलतालाई त्याग अनि, (युद्धका लागि) उठ ।।३।।

शिष्यलाई त्यस बेलासम्म उपदेश दिनु निरर्थक हुन्छ जबसम्म उसमा विनम्रता भाव उदय हुँदैन । विनम्रताको भाव त्यस बेलासम्म उदय हुँदैन जबसम्म शिष्यले आफूलाई गुरूका अगाडि समर्पण गर्दैन । त्यसैले ज्ञानका लागि सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा हो पूर्ण समर्पण । यस आठौं श्लोकमा गरेको अर्जुनको प्रार्थनाको उत्तरमा भगवान् श्रीकृष्णले १८.६६ मा अर्जुनको मात्र होइन, शरणागति हुने प्रत्येक व्यक्तिको पूर्ण जिम्मेवारी आफूले लिने घोषणा गर्नुभएको छ ।

सञ्जय उवाच

एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तपः ।
न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ।। ९।।
पदच्छेद र शब्दार्थ– सञ्जय उवाच (सञ्जयले भने)
एवम् उक्त्वा (यसरीभनेर) हृषीकेशं (हृषीकेश, भगवान् कृष्ण) गुडाकेशः परन्तपः (गुडाकेश अर्जुन) न योत्स्य (युद्ध गर्दिन) इति (यस प्रकार) गोविन्दम् उक्त्वा (गोविन्दलाई) तूष्णीं (शान्त) बभूव (भए) । (ह केवल सम्बोधनका लागि प्रयोग भएको छ, जसरी हामी नेपालीमा हई वा हँ भन्छौं) ।
सञ्जयले (धृतराष्ट्रतर्फ सम्बोधित भएर) भने—
परन्तप गुडाकेश (अर्जुन) ले श्रीकृष्णलाई यी कुराहरू भन्दै म युद्ध गर्दै गर्दिनं भनी मौन भए ।।९।।

तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ।।१०।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

तम् (त्यस) उवाच (भन्नु भयो) हृषीकेशः (हृषीकेश) प्रहसन् इव (हाँसे जस्तो गरेर) भारत (भरतवंशी अर्जुनलाई) सेनयोः उभयोः (उभय सेनाका) मध्ये (बीचमा) विषीदन्तम् (विषादग्रस्त) इदम् वचः (यस्तो वाक्य) ।
(सञ्जयले भने)
(हे महाराज) विषादमा परेका अर्जुनसंग दुवै सेनाको बीचमा श्रीकृष्णले मुसुक्क गर्दै यस प्रकार भन्नुभयो ।।१०।।

व्याख्या

अर्जुनले युद्ध गर्दै गर्दिनँ भनेको सुनी भगवान् कृष्णले उसको मोहजनित भावलाई हटाउने विचारले प्रहसन् इव– मुसुक्क हाँसे झै भन्न थाल्नुभयो । यहाँ अर्जुनको उपहास गरिएको होइन । यो त, मायालु पिताले औषधि खान अटेरी गर्ने अबोध शिशु माथि माया गरेर हाँसे जस्तै हो । यस्तो हाँसोलाई भक्ति साहित्यमा कृपा कटाक्ष भनिन्छ ।
आचार्य शङ्करले पहिलो अध्यायको धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रेदेखि दोस्रो अध्यायको विषीदन्तमिदं वचः सम्मका विषय वस्तुलाई गीता उपदेशको प्रस्तावना मानेका छन् । यस पछि गुरुको रुपमा भगवान् कृष्णका अमर उपदेश सुरु हुन्छ ।

संसारमा देखिने सबै वस्तुको आकार, गुण, स्वभाव इत्यादि मात्र परिवर्तन हुने गर्दछ । तर त्यसको एक भाग भाग यथावत् रहन्छ । यथावत रहने भागलाई नै अविनाशी तत्त्व भनिन्छ । तत्त्वको अर्थ हो त्यो मूल कुरा ।
विज्ञानको सबभन्दा प्राथमिक उदाहरण लिन सकिन्छ– ठोस, तरल र ग्यासको । ठोसका विशेषता र तरल तथा ग्यासका विशेषता बिलकुल फरक हुन्छन् । ठोसले ठाउँ लिन्छ, तौल हुन्छ, जहाँ राख्यो त्यहीं रहन्छ । तरलको तौल भए तापनि उसले लिने ठाउँ फरक हुन्छ । उसको आकार अनिश्चित हुन्छ । ओरालो पाएमा दगुर्छ । अनि ग्यासलाई ठोस र तरल जस्तो जमीनमा वा भांडोमा राख्न सकिंदैन । तौल पनि नगण्य हुन्छ । यो चापका आधारमा बहने गर्छ । हिउँ ठोस हो, पानी तरल हो र बाफ ग्यास हो । तर पानीको मूल तत्त्व (हाइड्रोजन पराक्साइड) तीनवटैमा एकै हुन्छ । यही कुरा जीवनका लागि पनि सही छ ।
गर्भमा बालकहरुको परीक्षण गर्ने चिकित्सकहरुले एउटा नयाँ कुरा प्रकाशमा ल्याएका छन् । भन्छन्, बालक गर्भमा रुन्छ, हाँस्छ, नाच्छ । यति मात्र होइन सपना पनि देख्छ । यदि बालक गर्भमा हाँस्छ, रुन्छ, सपना देख्छ भने त्यो उसले कहिले सिक्यो ? यसको व्याख्या मनोविज्ञानले कसरी गर्न सक्छ ? मनोविज्ञानले त के मान्छ भने जन्म लिए पछि मात्र संवेदनाहरुको विकास हुन्छ । यसले के मान्छ भने बालकमा अरुलाई हाँसेको देख्दा हाँस्ने र रोएको देख्दा रुने संवेगहरु विकास हुन्छन् । तर गर्भको बालकका संवेदना ? यो त परामनोविज्ञानको विषय भयो । यसको व्याख्या गीताले गर्छ ।
यदि गर्भमा जीवन छ, संवेदना छ, क्रिया छ, प्रतिक्रिया छ, सपना छ, विचार छ, भने जहाँबाट त्यो निरन्तरता आइरहेको छ, कृष्णले त्यसै निरन्तरताको कुरा गर्नु भएको छ । यो सबै पहिले पनि थियो, भविष्यमा पनि हुनेछ । आज छ, भोलि छैन भन्ने होइन । हिजो थिएन, आज छ भन्ने पनि होइन ।
स्वामी विवेकानन्दले यस कुरालाई अलि सजिलो गरी भनेका छन्– ‘हिन्दु दर्शनले मानिसको वर्तमान जीवनलाई एक विशाल निरन्तरताको सानो भाग मान्दछ ।’ यसभन्दा अगाडिको र यसभन्दा पछाडिको जीवन अझ धेरै हुन्छ । जसको बारेमा हामीलाई थाहा हुँदैन तर कृष्ण जस्तालाई भने थाहा हुन्छ ।
हामी एउटा ठूलो वर्तुलको नगण्य सानो भाग हौं । जसरी एउटा वृत्तको ज्यादै सानो खण्ड सरल रेखा देखिन्छ, जबकि त्यो सरल रेखा होइन । त्यसै गरी वर्तमान जीवन सरल रेखा जस्तो एक बिन्दुबाट सुरु भएर अर्को बिन्दुमा समाप्त भएको देखिन्छ । तर पनि यो एक अति विशाल– अनन्त चक्रको एक अत्यन्त सानो भाग हो । यदि विशाल निरन्तरतालाई नियमित भन्ने हो भने वर्तमान जीवन आकस्मिकता हो । यसको नियमित भाग वर्तुल छ, आकस्मिक भाग सरल छ । नियमित भाग अनन्त छ तर आकस्मिकको सुरु पनि छ र अन्त पनि छ ।
भगवान् श्रीकृष्णका लागि मृत्यु जस्तो कुनै घटना छैन त्यसैले भगवान् श्रीकृष्णका लागि समाप्त भन्ने कुरा पनि छैन । हामीहरुले जुन कुरालाई मृत्यु भन्ठान्छौं, भगवान् कृष्णका लागि त्यो केवल देहान्तर हो । मृत्यु भन्नुको अर्थ हो समाप्ति । तर देहान्तर भनेको एक निरन्तरता, अन्तरणीयता हो । स्वामी रामकृष्णले मृत्युलाई कोठा फेर्नु भन्थे । देह भनेको कोठा, देही भनेको यस कोठामा बसोबास गर्ने– कोठावाल, भाडावाल ।
कुमार अवस्थाको समाप्ति युवा अवस्था र युवा अवस्थाको समाप्ति वृद्ध अवस्था हो । यदि एउटा अवस्था समाप्त भएपछि सबै कुरा समाप्त हुन्छन् भने पुरानो अवस्थाको बारेमा थाहा नपाउनु पर्ने हो । तर एउटा अवस्था सकियो र अब अर्को अवस्थामा छु भनेर शरीरमा बसेर मूल्याङ्कन, निरीक्षण र अनुगमन गर्ने को हो ?
एउटा कोठा सरे पछि पुरानो कोठामा के भएको थियो त्यो नयाँ कोठालाई केही थाहा हुँदैन । डेरावाललाई दुवै कोठाको बारेमा थाहा हुन्छ । किनभने डेरावाल एक निरन्तरता हो ।
एउटा शहर गयो र अर्को शहरमा पुगें भनेर जान्ने यात्रु हो वाहन होइन । यस कुरालाई स्पष्ट गर्दै भगवान् श्रीकृष्णले भन्नु हुन्छ– देहीले यो कुरा जान्दछ । देहान्तर पनि यात्रा गरे जस्तै अनुभव हो ।
के पूर्व जन्मको अनुभव कसैले वास्तवमा भन्न सक्छ ? प्रायः समाचारमा यस्ता खबरहरु प्रकाशित हुने गरेका छन् जसमा साना बालकहरु कुनै नयां स्थानमा पुग्दा आफ्फनो पूर्वजन्मको स्मरण गर्छन् । पूर्वजन्मका माता, पिता, पति वा पत्नीका अनुभव सुनाउँछन् । जस्ताको तस्तै । र यी कुराहरु आश्चर्यजनक रूपमा सत्य साबित भएका छन् । जबकि ती व्यक्तिको वर्तमानमा कुनै सम्बन्ध भएको पाईंदैन । यस्ता घटनाहरु केवल पुनर्जन्म मान्ने समाजमा मात्र भइरहन्छन् भन्ने होइन नमान्ने समाजमा पनि घटिरहेका हुन्छन् ।
यस सम्बन्धमा भागवतमा उल्लेख छ– मानिसहरुमा पाँच वर्षको उमेरसम्म आफ्ना पूर्वजन्मको स्मरण रहन्छ । त्यसपछि यस जन्मका कृत्यले पुराना संस्मरणलाई धमिलो बनाउँदै लैजान्छन् । हिप्नोटाइज गरेर बचपन, शैशवावस्था हुँदै गर्भ र त्यस पूर्वका कुराहरु स्मरण गराउन सकिन्छ । यस सम्बन्धमा धेरै प्रयोग भएका पनि छन् ।
परमहंस रामकृष्णले विवेकानन्द आदि शिष्यहरुलाई समाधिमा पुर्याएर उनका पूर्वजन्मको बारेमा सोधेको कुरा जीवनीकारहरुले उल्लेख गरेका छन् । उनका जीवनी लेखकहरु श्रद्धावान् भक्त मात्र थिएनन् । अतिमानवीय शक्तिको बारेमा बिल्कुल विश्वास नगर्ने यथार्थवादी पनि थिए ।
जस्तो वासना हुन्छ उस्तै स्मृति हुन्छ । त्यसैले जाति, देश, कालले छेकिएका भए तापनि अनुकरण वासनाहरु समान क्षेत्रमै क्रमबद्ध भएर प्रकट हुन्छन् । तिब्बती धर्मगुरू लामाको उत्तराधिकारी छनौट गर्ने क्रममा मृतक लामाका रुचि जुन बालकमा देखिन्छन् त्यसैलाई लामाको अवतारको रूपमा छनौट गर्ने परम्परा छ । यसरी पूर्व जन्मका संस्कार हुन्छन् र ती सर्छन भन्ने कुरा बौद्ध धर्ममा पनि मान्य छन् ।

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय, शीतोष्णसुखदुःखदाः ।
आगमापायिनोऽनित्यास्ताँस्तितिक्षस्व भारत ।। १४।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

मात्रास्पर्शास्तु (तर मात्रा र स्पर्शले) कौन्तेय (हे कुन्तीपुत्र), शीतोष्णसुखदुःखदाः (जाडो गर्मी सुखदुख दिने) आगम् अपायिनः (आउने जाने) अनित्याः (नित्य छन्) तान् (तिनीहरु) तितिक्षस्व (तितिक्षा गर) भारत (हे भरतवशंशी, अर्जुन)।
जाडोगर्मी, सुखदुख यी सब मात्रा र स्पर्शले जानिन्छन् । तर हे कौन्तेय, यी आउँछन्, जान्छन् । त्यसैले अनित्य छन् । हे भरतवंशी (अर्जुन), तिनीहरूलाई सहन गर ।।१४।।
जीवात्माको यस शरीरमा कुमार, यौवन, वृद्धावस्था हुन्छ । अनि अर्को देह प्राप्त हुन्छ । यो जानेर धीर व्यक्ति मोहित हुँदैन । धेरै थोरै जानिने कुरा मात्रा हो र तातो चिसो जानिने कुरा स्पर्श हो ।
मात्रा र स्पर्शको जानकारी प्राप्त हुने आधार हो– इन्द्रिय र विषयको सम्बन्ध । जसले यो कुरा बुझेको छ, ऊ धीर पुरुष हो । धीर पुरुष त्यो तराजु हो जसले मात्रा र स्पर्शको मापन गर्छ तर त्यसमा लिप्त हुँदैन । तर स्वयं त्यसबाट अप्रभावित रहन्छ । त्यसलाई तितिक्षा गर्छ । तितिक्षा तिज्बाट बनेको छ जसको अर्थ हुन्छ, सहन गर्नु वा त्याग्नु । तितिक्षा कसले गर्न सक्छ ? जो धीर हुन्छ । यो कुरा अर्को श्लोकमा बताइएको छ ।

यं हि न व्यथन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ।। १५।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

यम् हि (जसलाई) न व्यथन्ति (व्यथित गर्दैनन्) एते (यिनी) पुरुषम् (मानिसलाई) पुरुषर्षभ (हे पुरुषश्रेष्ठ) समदुःखसुखं (सुखदुखमा एक समान मान्ने) धीरम् (धैर्यवान्) सः (ऊ) अमृतत्वाय (अमरताका लागि) कल्पते (योग्य मानिन्छ) ।
हे पुरुषश्रेष्ठ, किनभने सुखदुख सम भएका जुन धीर पुरुषलाई विषय र इन्द्रियका संयोगहरुले विचलित पार्न सक्तैनन्, त्यसले अमरता (मुक्ति) पाउन सक्तछ ।।१५।।
धीर वा समदर्शी व्यक्ति सांसारिक विषयलाई देखेर चञ्चल हुँदैन । रामायणकारले भनेका छन्– जब रामलाई राज्याभिषेकको घोषणा भयो, उनी हर्षित भएनन् । अनि जब त्यो राज्याभिषेक समारोह वनवास समारोहमा रूपान्तरण भयो उनको निधारमा विषाद्को रेखा पनि थिएन । दुवै अवस्थामा उनी पूर्णतः निर्विकार रहे । धीर पुरुषले मात्र सत् असत्को तत्त्व जान्दछ । यस कुरालाई आउने श्लोकहरुमा व्याख्या गरिएको छ ।

नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्वदर्शिभिः ।।१६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

न असतः (असत छैन) विद्यते (यो जानिन्छ) भावः (सत्ता) सतः (सतको) न अभावः (अभाव छैन) विद्यते (जानिन्छ) उभयः (दुवैको) अपि (पनि) दृष्टः (देखिन्छ) अन्तः (तत्त्व) तु (तर) अनयोः (यी) तत्त्वदर्शिभिः(तत्त्वदर्शीहरुद्वारा) ।
असत् वस्तुको भाव (सत्ता) हुँदैन, सत् वस्तुको अभाव हुँदैन । सत् असत् यी दुवैको (उभय) तत्त्व जान्नेले (मात्र यो कुरा) राम्ररी देखेका हुन्छन् ।।१६।।

अविनाशी तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ।।१७।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

अविनाशी तु (तर अविनाशी) तत् (त्यसलाई) विद्धि (जान) येन (जुन) सर्वम् इदम् (यो सबै) ततम् (त्या) विनाशम् (विनाश) अव्ययस्य (अव्ययको) अस्य (यस) न कश्चित् कर्तुम् अर्हति (कसैले गर्न सक्दैन) ।
जसद्वारा यो समस्त विश्व व्याप्त छ, त्यसैलाई अविनाशी जान । यस अव्ययको नाश कसैले पनि गर्न सक्तैन ।।१७।।

व्याख्या

सत् को अर्थ हो अविनाशी र असत् को अर्थ हो नाशवान् । सत् को अर्थ हो– छ, रहिरहन्छ । जुन हुनाले सबै वस्तुको अस्तित्व व्यक्त हुन्छ, त्यही सत्ता हो । त्यही सत् हो । सत्ता र अस्तित्व यी दुवै सत् धातुले बनेका छन् । आचार्य शङ्करका अनुसार– नास्तित्व भन्नाले जुन छैन भन्ने जानिन्छ ।
हुँदै नभएको वस्तुको कल्पना त हामीले गर्न पनि सक्दैनौं । जुन कुरा छ त्यसैलाई छैन भन्ने हो । व्याकरणीय दृष्टिले समेत छैन र होइन भन्दा पनि पहिले सकारात्मक आउँछ अनि बल्ल नकारात्मक, जस्तै, छ र इन, हो र इन इत्यादि । मनोविज्ञानमा यस्तो घटना अर्थात् ‘छ पनि र छैन पनि’ लाई एउटा नाम दिइन्छ– फाइ फेनोमेना । जस्तै चलचित्रका दृश्य । गतिले गर्दा सबै सजीव देखिन्छ ।
रोटी छ भने पीठोको अस्तित्व छ भन्ने जानिन्छ । जसरी रोटीको अस्तित्व पीठोले गर्दा छ त्यसै गरी संसारको अस्तित्त्व जुन तत्त्वले गर्दा छ त्यसैलाई सत् भनिएका छ । आचार्य शङ्करको दृष्टिमा जगत् हो, मिथ्या हो । मिथ्याको अर्थ असत्य होइन । असत्यको त अस्तित्त्व नै हुँदैन । तर मिथ्या सत् र असत् को मिश्रण हो । सत्यको कारणले जगत् भासित हुन्छ । यो छ तर पनि छैन । उनले यसलाई स्पष्ट गर्न कपडाको उदाहरण दिएका छन् । हामीले जसलाई कपडा देख्छौं आचार्यको दृष्टिमा त्यो केवल धागो हो । त्यसैले वस्त्र मिथ्या हो धागो सत्य हो । यसै गरी यो संसार त्यस शक्तिको छायाँ हो जसलाई हामीले ईश्वर भन्छौं । शीशा भित्रका प्रतिबिम्ब जस्तै ।
अर्को प्रचलित उदाहरण छ मृगतृष्णाको । गर्मी याममा मरुभूमिमा प्रकाशको अपवर्तनले गर्दा केही पर जमीनमा पानी टिलपिलाए जस्तो लाग्छ । वरिपरि रुखहरू भए त्यसको छायाँ पोखरीमा परेर हल्लिएको जस्तो देखिन्छ । लाग्छ टाढाबाट पोखरी भित्र हेर्दै छौं । नजीक गयो भने त्यहाँ पानी पनि हुँदैन, पोखरी पनि हुँदैन । छायाँ पनि हुँदैन । तर फेरि अलि पर अर्को पोखरी, पानी र त्यसमा छायाँ देखिन्छ । छ पनि र छैन पनि । मरुभूमिमा तिर्खाएको मृगले त्यही पानी खोज्दै खोज्दै प्राण त्याग गर्छ । त्यसैले संस्कृतमा मृगतृष्णा शब्द बनेको हो ।
अर्जुनले शास्त्र तर्क तेस्र्याएर युद्ध गर्दिन भनेका छन् त्यसैले भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई दर्शनका विचारबाट बुझाइरहनु भएको छ । यदि शिष्यले दार्शनिक प्रश्न गर्छ भने गुरूले बाध्य भएर दार्शनिक उत्तर दिनु पर्छ । बौद्धिकताको प्रत्युत्तर सामान्यतया बौद्धिकता नै हुन्छ ।
भगवान् कृष्णले तर्कद्वारा मृत्यु भय वा असत्यको अस्तित्व छैन भन्ने कुरा बुझाइरहनु भएको छ– असत् वस्तुको सत्ता हुँदैन, सत् वस्तुको अभाव हुँदैन । गीतामा सत्लाई अविनाशी, नित्य, सनातन, अप्रमेय, क्षेत्रज्ञ जस्ता नामले उल्लेख गरिएको छ ।

अन्तवन्त इमे देहाः नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ।। १८।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

अन्तवन्तः ((नाशवान्) इमे (यी) देहाः (शरीर) नित्यः (नित्य) उक्ताः (भनिन्छ) शरीरिणः (शरीरी, शरीरको मालिक) अनाशिनः (अविनाशी) अप्रमेयस्य (अप्रमेय) तस्मात् (त्यसैले) युध्यस्व (युद्ध गर) भारत (हे भरतवंशी, अर्जुन) ।
(तर) यो नित्य, अविनाशी, अप्रमेय, (जुन छ, त्यसलाई) शरीरी भनिएको छ । त्यसकारण, हे भरतवंशी (अर्जुन), युद्ध गर ।।१८।।

भगवान् कृष्णका लागि शरीर वास्तविक सत्य होइन यो एक बाह्य आवरण हो जस्तो पुतलीको आवरण झुसिल्कीरा हुन्छ । तर अर्जुनले आफूलाई के बुझेका छन् ? झुसिल्कीरा कि पुतली ? झुसिल्कीरा र पुतलीमा असली को हो ? जसलाई पुतलीको जीवन चक्र थाहा छ उनीहरूले के जानेका छन् भने झुसिल्कीरा एक खोल मात्र हो । पुतलीको अण्डा र पुतलीका बीचको एक अवस्था मात्र हो । लार्भाको विकसित रुप । पुतलीको सुरक्षा कवच । झुसिल्कीराले आफ्नो खोल छोड्न तैयार हुन्छ भने त्यो पुतली हो । तर खोल छोड्न तैयार छैन् भने झुसिल्कीरा मात्रै हो । समाप्ति हो । त्यही झुसिल्कीरा जसलाई हाँगामा हिंड्न पनि धौधौ छ । पात चाटेर जेनतेन जीवन निर्वाह गर्न बाध्य छ । पुतली बनेपछि आफूले मन पराएको फूलको रस चुस्छ । जुन रुखमा मन लाग्छ उडेर त्यहाँ पुग्छ– बन्धनमुक्त र अपरिमित स्वतन्त्र ।
जब शरीरको त्याग केवल वस्त्र त्याग गर्नु जस्तो हो भन्ने बुझिन्छ अनि निर्भयता स्वतः घटित हुन्छ । जब झुसिल्कीराले म पुतली हुँ भन्ने बुझ्छ अनि उसलाई आफूमा आउने सम्पूर्ण रुपान्तरण ज्ञान उपलब्ध हुन्छ । अनि झुसिल्कीराले आफ्नो झुस जति फाल्न सहर्ष तैयार हुन्छ ।
अविनाशी हुनका लागि विशेषताहरु अर्को श्लोकमा बताइएको छ–

पदच्छेद र शब्दार्थ

भयात् (भयले) रणात् (युद्धबाट) उपरतम् मंस्यन्ते (भागेको मान्ने छन्) त्वाम् (तिमीलाई) महारथाः (महारथीहरुले) येषाम् च (अनि जसले) त्वम् (तिमीलाई) बहुमतः (ठूलो महत्त्व) भूत्वा (दिन्थे) यास्यसि (प्राप्त हुनेछ) लाघवम् (लघुतालाई) ।
(दुर्याधन, कर्ण आदि) महारथीहरूले तिमीलाई डराएर युद्धबाट भागेको ठान्ने छन् । अघि जसले तिमीलाई ठूलो महत्त्व दिन्थे, उनीहरूले तिमीलाई तुच्छ ठान्ने छन् ।।३५।।

अवाच्यवादाँश्च बहुन्वदिष्यन्ति तवाहिताः ।
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ।।३६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

अवाच्यवादान् च (अनि अवाच्य वचन) बहुन् (धेरैले) वदिष्यन्ति (बोल्ने छन्) तव अहिताः (तिम्रो अहितमा) निन्दन्तः (निन्द्या गर्ने छन्) तव (तिम्रो) सामथ्र्यम् (सामथ्र्य) ततः (त्यसभन्दा) दुःखतरम् (बढ्ता दुख) नु (अनि) किम् (के होला) ?
तिम्रा शत्रुहरू तिम्रो सामर्थ्यलाई निन्दा गर्दै अनेकौं अवाच्य (भन्ने नहुने) वचनहरू बोल्ने छन् । त्यसभन्दा बढी दुख अरु के होला ।।३६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

हतः वा (अथवा मारियौ भने) प्राप्स्यसि (प्राप्त गर्ने छौ) स्वर्गम् (स्वर्ग) जित्वा वा (अथाव जित्यौ भने) भोक्ष्यसे ( भोग गर्नेछौ) महीम् (पुथ्वीको) तस्मात् (त्यसैले) उत्तिष्ठ (उठ) कौन्तेय (कुन्ती पुत्र अर्जुन), युद्धाय कृतनिश्चय (युद्धलाई दृढ होउ) ।
युद्धमा मारियौ भने स्वर्ग जाने छौ र विजयी भयौ भने पृथ्वीको राज्य प्राप्त हुने छ । त्यसैले हे कौन्तेय, उठ । युद्धलाई दृढ होउ (धैर्य नगुमाउ ।)।।३७।।

व्याख्या

अर्जुनले युद्धका परिणाम देखाएर युद्धबाट बच्न चाहेका छन् । त्यसैले भगवान् कृष्णले युद्धका परिणामहरू यस प्रकार सूचीबद्ध गर्नु भएको छ–

तालिका २.१ अर्जुनका विकल्प र त्यसको परिणाम
	युद्ध नगर्दाका परिणाम	युद्ध गर्दाका परिणाम
सकारात्मक	नकारात्मक	सकारात्मक	नकारात्मक
बाँच्न पाइने	पापको भागी हुनुपर्ने	स्वर्ग प्राप्ति	मृत्यु
--	डराएर भाग्यो भनी सबैबाट घृणा,शत्रुद्वारा निन्दा	स्वधर्म पालनको यश, शत्रुले पनि कीर्ति गाउने	--

जुन मार्ग भगवान् कृष्णले देखाउँदै हुनुहुन्छ, त्यो पूर्णतया सुरक्षित छ भन्ने कुराको घोषणा गर्नु भएको छ–

छैन अभिक्रम नाश न प्रत्यवाय दोष छ ।
थोरै धर्म पालनले ठूलो भय हटाउँछ ।।
अभिक्रमको अर्थ हुन्छ, सुरुआत, प्राथमिक– इनिसियल । प्रत्यवायको अर्थ हो– साइड इफेक्ट, प्रतिप्रभाव, निराशाजनक प्रभाव । कर्मयोग ज्यादै सुरक्षित मार्ग हो । यसलाई जहाँबाट सुरु गर्यो त्यहींबाट प्रभाव सुरु हुन्छ तर कहीं कतै पनि यसको प्रतिप्रभाव छैन । प्रतिप्रभाव चिकित्साशास्त्रको शब्द हो । आधुनिक चिकित्सा पद्धतिले रोगको कीटाणु सिद्धान्त प्रतिपादन गरेको छ । तिनीहरूलाई नष्ट गर्न जुन औषधि प्रयोग गरिन्छ त्यसलाई प्रतिजैविकी भनिन्छ । तर संगै अर्को चेतावनी दिइन्छ, त्यो के भने, प्रतिजैविकीको प्रयोग गर्दा औषधिको प्रति प्रभावले अर्को समस्या देखा पर्नसक्छ । यस्तो प्रभावलाई गीताशास्त्रमा प्रत्यवाय भनिएको छ ।
आफ्ना स्वाभाविक धर्मको, कर्तव्यको अल्पपालन गर्नेलाई पनि महान् भयबाट सुरक्षा हुन्छ । स्वकर्तव्य पालन गर्न ढिलो भयो भन्नु पर्दैन । जति खेर ज्ञान हुन्छ त्यतिबेला गरिहाल्नु पर्छ । आफ्नो घरमा फर्कन कहिल्यै पनि ढीलो हुँदैन ।

व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ।।४१।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

व्यवसायात्मिका बुद्धिः (निश्चयात्मिका बुद्धि) एका इह (यस कर्मयोगमा केवल एक) कुरुनन्दन (हे कुरुनन्दन, कुरुवंशी), बहुशाखा (अनेकानेक) ही अनन्ताः च (अनि अननत्) बुद्धयः अव्यवसायिनाम् (अव्यवसायी– छरिएको बुद्धि भएकाहरुको) ।
हे अर्जुन, यस कल्याण पथमा निश्चयात्मिका बुद्धि एउटै छ । निश्चय भावना नभएका व्यक्तिका बुद्धिहरू (वासनानुसार) अनन्त छन् ।।४१।।

व्याख्या

व्यावसायिक र अव्यावसायिक बुद्धिमा के फरक छ ? बुद्धि अव्यावसायिक छ भने यसका अनेक सतह हुन्छन् । प्रत्येक सतहले आआफ्नो स्वतन्त्र निर्णय गर्छ । अनि के गर्ने के नगर्ने मनमा द्विविधा उत्पन्न हुन्छ । यस्तोमा मानिसको व्यक्तित्व एक यस्तो लथालिङ्ग घर जस्तो हुनजान्छ, जहाँ अनेकौं नौकर छन् तर मालिक छैन । मनोविज्ञानमा यस अवस्थालाई खण्डित व्यक्तित्व भनिन्छ ।
एउटा नेपाली उखानले यी खण्डित सतहलाई बडो रमाइलो तरिकाले व्याख्या गर्छ–
कान्छी औंला– दशै आयो । बुद्धिको पहिलो सतहले लिएको निर्णय । चाडबाड आयो । के के पाइन्छ भन्ने उत्सुकता ।
अनामिका औंला– खाउँला पिउँला । दोस्रो सतहले लिएको निर्णय । मोज गर्न पाइन्छ । इन्द्रियको सतहले सुखको चाहना गर्छ ।
माझी औंला– कहाँ पाउँला ? तेस्रो सतहले लिएको निर्णय । मोज गर्न पाइन्छ कि पाईंदैन ? दोधारे मन । यो सधैं प्रश्नवाचक हुन्छ ।
चोर औंला–चोरी ल्याउँला । चौथो सतहले लिएको निर्णय । जसरी भए पनि प्राप्त गर्ने इच्छा– मन भित्र वासनाको उत्ताउलो सतह– अनुचित तरिकाले भए पनि इच्छा पूरा हुनैपर्छ ।
बुढी औंठा– धत् पापी । म छुट्टै बसुँला । पाँचौं सतहले लिएको निर्णय । विवेकको परिपक्व सतहले भन्छ– चोर्नु गलत हो । गर्नु हुन्न । कानूनी र नैतिक बन्धन छन् ।
यी पाँचवटा औंला होइनन् । हाम्रो मन बुद्धिका खण्डित सतहहरू हुन् । बुद्धिका यस्ता यस्ता अनेक सतह हुन्छन् । अथवा भनौं यसले क्षण क्षणमा रुप फेर्छ ।
भिखारी बुद्धिले अझ धेरै पाउनु पर्ने भन्छ । दुष्ट बुद्धिले अमुकले मेरो यो काम बिगार्यो भन्छ । दरिद्र बुद्धिले विकल्पको भय उभ्याएर चिन्ता गर्छ । लम्पट बुद्धिले आशा मात्रै गर्छ । पाजी बुद्धिले निषेध विचार ल्याएर कलह गर्छ । भ्रमित बुद्धिले शङ्का, क्षोभ, विक्षेप, र मनोरथ मात्रै विचार गर्छ । श्रीमन्त बुद्धि सन्तोषी भई शान्त रहन्छ । सन्त बुद्धि सर्वदा भलाइ र शुभ कामनामा प्रसन्न रहन्छ । मुक्त मन बुद्धि निःस्पृह भएर स्वतन्त्र हुन्छ । शून्य मन बुद्धिले दया, करुणा, र मौनद्वारा प्रकाश दिन्छ । पूर्ण उपलब्ध मन बुद्धि ॐ तत्सत्मा विश्राम गर्छ ।
यिनै व्यावसायिक र अव्यावसायिक बुद्धिका भेद हुन् ।
दबिएका काम विचारले गर्दा बुद्धि खण्डित हुन गई मानिसहरूलाई जटिल मानसिक रोग लाग्छन् भन्ने कुरा फ्रायडले प्रमाणित गरीदिएका छन् । फ्रायड पछिको आधुनिक मनोविश्लेषण विज्ञानका अनुसार मानिस भित्र परस्पर विपरीत वृत्तिहरू हुन्छन् ।
यस्ता विरोधी वृत्तिहरू ज्यादै तीव्र भएको अवस्थामा मानिसको व्यक्तित्व नै खण्डित हुनजान्छ । कुनै बेला एउटा खण्डले काम गर्छ र कुनै बेला अर्को खण्डले । बहुधा दुवै कार्यहरू एक अर्काको विपरीत हुन्छन् । यस्तो अवस्थालाई मनोविज्ञानमा बहु व्यक्तित्व वा खण्डित व्यक्तित्व (मल्टिपल पर्सनैलिटी वा स्प्लिट पर्सनैलिटी) जस्ता शब्दहरू प्रयोग गरिन्छ । ज्यादै जटिल अवस्थामा यसले मनोरोगको रूप लिन पुग्छ ।
यस विषयमा युङ्ग र बुहलरले अन्तर्मुख बहिर्मुख सिद्धान्त तथा बुहलरले द्वैधीभाव सिद्धान्त बनाएका छन् । विभिन्न व्यक्तित्व एउटैमा हुँदा जुन बेला एउटा मनोवृत्ति प्रकट हुन्छ अर्को विस्मृत हुन जान्छ । कुनै अर्को अवस्थामा नयाँ व्यक्तित्व प्रकट हुन्छ तर आफ्नो पुरानो व्यक्तित्व मानिसलाई थाहा नै हुँदैन । यस्ता विपरीत कारणले मानिसहरूले गम्भीर प्रकृतिका अपराध समेत गरेका अनेक घटनाहरू भएका छन् ।
यस विषयमा अनेक टी भी धारावाहिक र चलचित्र पनि निर्माण भएका छन् ।
डा. राइमरले एउटा व्यक्तिको अध्ययन गरे । त्यो व्यक्ति निकै सज्जन थियो तर खण्डित व्यक्तित्व रोगले गर्दा त्यस भित्रको अर्को व्यक्तित्वले गम्भीर अपराध गर्यो । जेलको सजायँ भोगेर आएको केही दिन पछि उसको भद्र व्यक्तित्व प्रकट भयो । तर अपराध गरेको र जेल काटेको कुनै घटना उसलाई सम्झना रहेन । पुराना सबैकुरा बिर्स्यो ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिको अर्थ हो निश्चित लक्ष्य लिएको र त्यसलाई प्राप्त गर्नका लागि आवश्यक तर्क क्षमता भएको बुद्धि । युद्धकाल होस् वा शान्तिकाल, भौतिक उन्नतिका लागि होस् वा आध्यात्मिक, यस्तो बुद्धिको आवश्यकता मानिसलाई हर बखत पर्छ ।
मानसिक अवसाद अनियन्त्रित भएमा मानिसको बुद्धि अव्यावसायिक भई व्यक्तित्व खण्डित हुनसक्छ भन्ने कुरा आजका मनोविश्लेषकहरूले अनेक प्रयोगद्वारा पुष्टि गरेका छन् । यस दृष्टिले गीता मानव मनको गहनतम विश्लेषण, मनोविज्ञान, हो ।

यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः ।
वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ।।४२।।
कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् ।
क्रियावशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ।।४३।।
भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ।।४४।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

याम् इमाम् (यस प्रकारको जुन) पुष्पितांम् वाचम् (फुलबुट्टा भरेको बोली) प्रवदन्ति (बोल्छन्) अविपश्चितः (अल्पबुद्धि) वेदवाद (वेद, ज्ञानका कुरामा वादविवाद गरी) रताः (रमाइरहने) पार्थ (हे पृथापुत्र अर्जुन) अन्यत् (अर्को थोक) न अस्ति (केही छैन) इति (यस्तो) वादिनः (भन्नेहरु,वर्णन गर्नेहरु) काम आत्मानः (कामनामा आसक्त भएका मानिस) स्वर्गपरा (स्वर्ग नै परम् ठान्ने) जन्मकर्मफलप्रदाम् (जन्मरुपी कर्मफल दिने) क्रियाविशेषबहुलाम् (अनेक प्रकारका अनेक प्रकारका विशेष क्रियाहरु) भोग ऐश्वर्यगतिम् प्रति (भोग र ऐश्वर्य प्राप्तका लागि) भोग ऐश्वर्य प्रसक्तानां (भोग र ऐश्वर्यमा आसक्त) तया (त्यस वाणीबाट) अपहृतचेतसाम् (चित्त हरण गर्न सिपालु) व्यवसायात्मिका बुद्धिः (निश्चयात्मिका बुद्धि) समाधौ (सफलता) न विधीयते (प्राप्त हुँदैन) ।

हे पार्थ, अल्पबुद्धि, ज्ञानका कुरामा वादविवाद गर्न रुचाउने , यस (आफूले जानेको) बाहेक अरु केही पनि छैन भन्ठान्ने, स्वर्गको कामना गर्ने, जन्म र कर्मका तथा भोग र ऐश्वर्यका फलमा आसक्त, अनेक प्रकारका क्रिया र कर्मकाण्डमा आसक्त यी फुलबुट्टा भरेर कुरा गरेर मक्ख पार्नेहरूका कुराहरूले बुद्धि खण्डित हुनजान्छ । यसले गर्दा, समाधि (सफलता) प्राप्त हुँदैन ।।४२–४४।।

व्याख्या

अल्पबुद्धि, ज्ञानका कुरामा वादविवाद गर्न रुचाउने, आफूले जानेको बाहेक अरु केही पनि छैन भन्ठान्ने, फुलबुट्टे कुरा गर्न सिपालु इत्यादिले गर्दा समाधिको आनन्द प्राप्त हुँदैन ।
वेदवादरताका यहाँ दुई अर्थ छन्– वेदका तर्क दिएर कुरा गर्ने र अर्को ज्ञानका कुरामा विवाद गर्ने । दुवैलाई यहाँ अविपश्चित् भनिएको छ । अविपश्चितको अर्थ हो अल्प चेत् भएका, अल्पबुद्धि । यसको मूलधातु चेत् हो । त्यसैले अविपश्चित् वेदवादरताः को अर्थ हुन्छ– अल्पबुद्धि तर आफूलाई बुद्धिमान, ज्ञानी ठान्ने ।
व्यापारिक क्षेत्रमा एउटा उखान छ– बोल्नेको पिठो पनि बिक्छ । ज्ञानको क्षेत्र जब व्यापारिक हुन्छ अनि त्यहाँ पनि त्यस्तै हुन थाल्छ । स्वामी रामकृष्णका जीवनमा एक काली भक्त आएको थियो । उसले केही सिद्धि प्राप्त गरेको थियो । यस सिद्धिको चटक देखाएर उसले केही शिष्य पनि बनायो । रामकृष्णले स्वामी विवेकानन्द लगायतका शिष्यलाई त्यस चटकेबाट सावधान रहने निर्देश दिएका थिए । सिद्धि पाएको मानिसहरूसंग टाढा बस्ने ? सुरुमा विवेकानन्दले कुरा बुझेनन् । उनले पछि त्यसबेला कुरा बुझे जब स्त्री लम्पट व्यवहार देखाउँदै त्यो मानिस पतन भयो । पतन पछि उसका सिद्धिहरू पनि समाप्त भए । आज पनि यस्ता पुष्पितां वाचं चटकेको कमी छैन । भगवान् श्रीकृष्णको संकेत यही हो ।
शेक्सपीयरको भनाई छ– अल द्याट ग्लिटर्स इज नट गोल्ड । पहेंलो टल्किने सबै सुन हुँदैन । ज्ञानका कुरा गर्ने सबै ज्ञानी हुँदैनन् । त्यो केवल ढोंग मात्र हुनसक्छ । सुख र ज्ञानको नाममा संसारमा जेजति अज्ञान भइरहेको छ त्यस कुरालाई यस श्लोकमा बताइएको छ । पशु बलिमात्र कहाँ हो र ? मानिहरूले धन, सम्पत्ति, पति, पत्नी, सन्तान इत्यादिका लागि मानव बलिसम्म गरेका घटनाहरू दिनहुँ पत्रपत्रिकाहरूमा प्रकाशित भइरहन्छन् । यो सब किन भइरहेछ ? कुरामा फुलबुट्टा भर्न र वादविवादमा सिपालुले गर्दा । ज्ञानीले वादविवाद गर्दैन । ज्ञानी त विशाल समुद्र जस्तो अविचलित रहन्छ ।
पञ्चतन्त्रको एउटा कथामा अज्ञानी गुरु चेलाको बारेमा बताइएको छ । एउटा ठगले एउटा जोगीसंग ज्यादै मूल्यवान हीरा छ भन्ने चाल पाएछ । तर त्यो उसले कहाँ लुकाएर राखेको छ त्यो पत्ता लगाउन सकेन । अनि एक दिन त्यस जोगीले धुनि जमाएको ठाउँमा पुग्यो । साष्टाङ्ग प्रणाम गरेर आँखाभरी आँसु लिंदै भन्यो– ‘म अब यस संसारदेखि विरक्त भइसकेको छु । मलाई ज्ञान दिनुहोस् । आफ्नो शिष्य बनाउनु होस् ।’
त्यस जोगीलाई के राम्ररी थाहा थियो भने ऊसंग ज्ञान नामको केही चीज नै छैन । यो शिष्य बन्न किन आयो ? उसलाई त्यसमाथि शङ्का लाग्यो । हीरा चोरिन्छ कि भन्ने डरले उसले आजसम्म कसैलाई शिष्य बनाएको पनि थिएन । आज शिष्य नै भेट्न आए पछि अझै डरायो । त्यस ठगलाई धपायो– ’धत्, जा । अरु जोगी खोज् । मैले कसैलाई शिष्य बनाउँदिन ।’
ठगले भन्यो– ’मैले धेरै साधुलाई भेटें । तपाईंमा भए जस्तो ज्ञान अरुमा देखिन । कि त मलाई शिष्य बनाउनुहोस् कि मैले यहीं अन्न जल त्याग गरेर प्राण त्याग्छु ।’
बाध्य भएर शिष्य बनाइदियो । तर सधैं सतर्क रहन्थ्यो । सुत्दा, नुहाउँदा कहिल्यै हीरा चोर्ने मौका मिलेन । महिनौं दिन बिते । अनि दुवै तीर्थ गर्न हिंडे । जोगीले आफ्नो गोडा मालिस गर्न पनि दिन्नथ्यो । टाढै राख्थ्यो । हीराको कुरै गर्दैनथ्यो । धेरै दिनको संगतले अलि ढुक्क पनि भइसकेको थियो । बाटोमा हिंड्दा एक दिन अचानक साधुलाई दिसा लागेछ । शिष्यलाई त्यहीं बस्न भनेर आफू झाडी तिर लागेछ । लंगौंटी खोलेर झाडी बाहिर राख्यो । ठगले यही मौका छोपेको महिनौं दिन बितिसकेको थियो । उसले लंगौटी बोकेर कुद्यो ।
शौच गरेर हात मुख धोएपछि लंगौटी लगाउन खोज्दा जोगीले त्यो रित्तो देख्यो । शिष्य कता छ ? भनेर शिष्यलाई राखिछोडेको स्थान हेरेको त शिष्य पनि छैन । लँगौटीमा हीरा पनि छैन । कुरा बुझिहाल्यो । अनि टाउको समातेर रुन थाल्यो– ‘धिक्कार छ मलाई । किन शिष्य बनाउन परेको होला । यत्रा दिन त्यसै बसेको थिएँ । यति दुखले बचाएको सम्पत्ति आज एउटा शिष्यको लोभ गर्दा गयो ।’
गुरूचेला दुवै यस्ता धूर्त भए भने कहिल्यै पनि समाधि प्राप्त हुँदैन । कहिल्यै ज्ञान प्राप्त हुँदैन । कहिल्यै तृप्ति हुँदैन । कहिल्यै सफलता प्राप्त हुँदैन ।

त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ।।४५।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

त्रैगुण्य विषया (तीन गुणका विषयमा) वेदा (वेदहरु छन्) निस्त्रैगुण्यो (त्रिगुणातीत) भव (होउ) अर्जुन (हे अर्जुन) निद्र्वन्द्वः (हर्षशोक आदि द्वन्द्वबाट पर) नित्यसत्त्वस्थः (परमात्मामा स्थित भई( निर्योगक्षेम (निर्योगक्षेम) आत्मवान् (आत्मवान् होउ) ।
(उनीहरूका अनुसार) वेदका वर्णन तीन गुणका विषयमा अलमलिएका हुन्छन् । (तर) हे अर्जुन, निर्द्वन्द्व र सदा तत्त्वमा स्थित हुनु छ भने (तिमी) योगक्षेमका चिन्ताबाट मुक्त भएर आत्मनिष्ठ होउ ।।४५।।

व्याख्या

आधुनिक विज्ञानले लगभग १०८ तत्त्वलाई प्रकृति रचनाको आधार माने जस्तै साङ्ख्य योग आदि दर्शनले सत्व, रज, र तम तीनवटा गुणले सृष्टि रचना भएको मान्दछन् । यी तीन गुणले पाँचवटा तत्त्वका आपसी पच्चीस मिश्रणहरूलाई नियन्त्रित गर्छन् । शरीरका पनि स्थूल, लिङ्ग, र कारण तीन भेद हुन्छन् । यस बाहेक ज्ञानेन्द्रिय, कर्मेन्द्रिय, र (ज्ञानेन्द्रियका) पाँच विषय हुन्छन् । यी सबैका सम्बन्धको बारेमा वेद र उपनिषदमा जुन विशद् वर्णन गरिएको छ त्यसैलाई यहाँ त्रैगुण्यविषया वेदा भनिएको हो ।
हुनत, ज्ञानका लागि सत्व, रज, र तम कुनै बाधक छैन तर पनि तमभन्दा रज र रजभन्दा सत्वबाट ज्ञान प्राप्तिका लागि सहज हुनसक्छ । तथापि ध्यानमा राख्नु पर्ने कुरा के भने रज र तमले बाँध्छन् नै तर सत्वले पनि बाँधिदिन्छ ।
मानिस फलामको सिक्रीले मात्र बाँधिन्न, सुनको सिक्रीले पनि बाँधिन्छ । अज्ञानले बाँध्छ नै तर ज्ञानले पनि बाँधिदिन्छ । यसै कुराको व्याख्या भगवानले गर्दै हुनुहुन्छ । अज्ञान वा ज्ञान कुनै कुराले पनि बाँधिनु हुँदैन ।
अज्ञानीमा लाख खराबी भए पनि एउटा कुरा सकारात्मक हुन्छ । त्यो के भने उसले मैले जान्दिन भन्ने सोचेको हुन्छ । उसमा विनम्रता हुन्छ । तर ज्ञानीले के ठानेको हुन्छ भने मैले सबै कुरा जानेको छु । मैले केही सिक्न जरुरी छैन । त्यसैले सन्त पुरुषहरुले ज्ञानलाई निकृष्ट कोटिको अहंकार मान्दछन् ।
ज्ञानको दम्भ राख्ने व्यक्ति केवल पुस्तकको भारी बोकेको पशु जस्तो हुन्छ । निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन भन्नुको कारण त्यही हो । अज्ञानी ज्ञानीभन्दा हलुका हुन्छ । त्यसैले अज्ञानी, जसलाई हामीले पापी ठान्छौं, छिटै मुक्त हुनजान्छ । अर्कातिर ज्ञानीले मुक्तिका लागि जन्मौंजन्म प्रतिक्षा गरिरहनु पर्छ । यस्ता घटनाको विवरण शास्त्रमा मात्र होइन दैनिक जीवनमा पनि पाइन्छ ।
डाँकू रत्नाकर मरा मरा भन्ने शब्दबाट तुरुन्त मुक्त भए ।
रविलाल पत्नी वियोगका घटनाले एकतारे भाकाको रविकृत रामायण लेख्ने कवि बने । लेखनाथ पौड्याल स्वर्गद्वारी महाप्रभुका आदेश अनुसार गर्नाले कवि शिरोमणि बने । सन्त कबीरदासलाई गुरू रामानन्दले यति मात्र आशीर्वाद दिएका थिए– ‘ रामराम भन, बाबु ।’
सम्भवतः क्षुधार्त स्टीभ जब्सको जीवन रुपान्तरण कृष्ण मन्दिरको अलिकति प्रसादले गर्यो र एप्पल कम्पनीको स्थापनामा योगदान गरे ।
स्वामी रामकृष्णले ठुल्ठूला ग्रन्थ पढेका थिएनन् । कसैले शास्त्रीय वादविवाद गर्न खोज्दा उनले आफ्नो अज्ञान प्रकट गर्थे । तर कोही जिज्ञासु आएर सोधेमा उनले सबै कुराको जवाफ दिने गर्थे ।
निर्द्वन्द्व शान्त हुनु छ भने योग क्षेमको चिन्ता त्यस परमशक्तिलाई दिएर आफू मुक्त रहनु पर्छ । यो गीताको महत्त्वपूर्ण सन्देशमध्ये एउटा हो । यसको दुई अर्थ छन् । पहिलो भौतिक जीवनका सुखलाई सन्तहरूले बारम्बार क्षितिज भनेका छन् । यसलाई भेटाउन हिंड्यो भने यो झन् पर पर भाग्छ र यसतिर पिठ्युँ फर्काएर हिंड्यो भने पछि लागेर आउँछ । अर्को हामीले जतिसुकै प्रयास गरे पनि योगक्षेमको निर्णय गर्ने परमशक्ति हो । त्यसको निर्णयकर्ता हामी हुनसक्दैनौं ।
स्वामी रामतीर्थलाई जब निर्योगक्षेमको अनुभव भयो उनले लाहोर विश्वविद्यालयको गणित विषयको प्राध्यापकबाट तुरुन्त राजीनामा दिए । पत्नीले पतिको निर्णयलाई स्वीकार गरिन् । अनि उनीहरू घर छोडेर हिंडे परमात्माले जे गर्छ भन्दै । उसले दिए खाने । सुत्ने ठाउँ दिए सुत्ने । घरबाट निस्केर दिन भरि हिंड्दा पनि रोटीको एक टुक्रा हात परेन । खाली पेट बाटोको धारामा पानी खांदै हिंडे । दुई दिनसम्म खान पाइएन ।
अनि रामतीर्थले श्रीमतीलाई सोधे– ‘तिमीसंग केही छ कि ? नत्र उसले जरुर चिन्ता गर्थ्यो ।’
श्रीमतीले भनिन्छ– ‘तपाईंले सबै कुरा छोडेर हिंड्न भने पछि मैले धनसम्पत्ति ल्याउने कुरै भएन ।’
रामतीर्थ – ’त्यसो भए किन अहिलेसम्म उसले हामीलाई खान नदिएको त ? कि उसले हाम्रो परीक्षा लिएको हो कि तिमीसंग केही हुनैपर्छ । अलि राम्ररी हेर त ।’
अनि रुंदै श्रीमतीले भनिन्छ– ‘स्वामी, विवाहको चिनो भनेर यो मङ्गलसूत्र लिएर आएकी थिएँ ।’
स्वामी रामतीर्थले त्यो गहना मागेर खोलामा हुर्राए । अनि भने– ‘अब बल्ल मनमा शान्ति भयो । अब सब उसले हेर्छ ।’
नभन्दै त्यसको केही बेरपछि उनीहरूलाई कसैले खाने कुरा ल्याइदियो । फलाशामा पूर्ण विजय पाउन निद्र्वन्द्व हुनुपर्दछ । सुखदुख, लाभहानि, जयपराजय आदि द्वन्द्वहरू हुन् । यिनमा समबुद्धि राख्नु निर्द्वन्द्व हुनु हो ।
अप्राप्त वस्तुको प्राप्ति योग हो । प्राप्त वस्तुको समुचित रक्षा क्षेम हो । सामान्य मानिस रातदिन योगक्षेमको चिन्तामा लागिरहन्छन् । उनीहरूलाई क्षणभर पनि यसबाट फुर्सत हुँदैन । मानिसहरूले मैले यो गर्छु । यो गरिसकें । यो गर्नु छ । यसपछि सुख प्राप्ति हुन्छ भन्नेमा लागिरहन्छन् । असलमा यो कार्य ईश्वरको हातमा सुम्पनु पर्दछ । यति भएपछि मात्र मनुष्यले शान्ति प्राप्त गर्छ ।
यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके ।
तावान् सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ।।४६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

यावान् (जति) अर्थ (प्रयोजन) उदपाने (जलको सानो स्रोत) सर्वतः (सर्वत्र) सम्प्लुत उदके (प्रशस्त पानी भएको ठूलो स्रोत) तावान् (त्यस्तै) सर्वेषु वेदेषु (सबै वेदेषु) ब्राह्मणस्य (ब्रह्मवेत्ता) विजानतः (तत्त्वज्ञ) ।
परिपूर्ण पानीभएको ठूलो जलाशय प्राप्त भए पछि साना साना धारा कुवाँको जति प्रयोजन हुन्छ, ब्रह्मवेत्ता (ब्राह्मण) लाई वेद (ज्ञान) को त्यत्ति प्रयोजन हुन्छ ।।४६।।

व्याख्या

सकाम कर्म त्यागेपछि मुमुक्षले स्वर्गादि सुखवाट वञ्चित हुनु पनि त पर्ला ? यसको समाधानमा भगवानले भन्नु भएको छ– ‘चारैतिरबाट पानी जम्मा भएको ठूलो तलाउ वा नदी भेटाए पछि साना साना धारा कुवाँको केही प्रयोजन रहँदैन । त्यस्तै ब्राह्मणलाई वेद निरर्थक हुन्छ।’
यहाँ ब्राह्मणको अर्थ हुन्छ ब्रह्म ज्ञानी, ब्रह्मानन्द प्राप्त । तथा वेदको अर्थ हो ज्ञान वा ससाना आनन्द । अतः यसको अर्थ हुन्छ ब्रह्मानन्द भेट्टाएको ब्रह्मज्ञानीलाई ससाना आनन्द निरर्थक हुन्छन्।
स्वामी रामकृष्णले आफ्ना साधनारत शिष्यहरूलाई भन्ने गर्थे । हेर तिमीहरू हिंड्दै गएपछि पहिला चन्दनको जङ्गल आउँछ । त्यसमा नरोकिनु । अझ पर जानु । पल्लो जङ्गलमा सुनको खानी भेटिने छ । न अलमलिनु । अझ पल्लो जङ्गलमा जानु । हीरा खानी भेटिनेछ । त्यसको लोभमा पनि नफँस्नु । अझ अगाडि जानु । भगवान् श्रीकृष्णले भन्नु भएको पनि त्यही हो । त्यस स्थानमा पुग्नु जहाँ पुगेपछि केही पनि चाहिंदैन । त्यस ठाउँमा फलाम खानी, सुन खानी, हीरा खानी सबै तुच्छ हुन्छन् ।

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ।।४७।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

कर्मणि एव (कर्ममा नै) अधिकारः (अधिकार छ) ते (तिम्रो) मा फलेषु (फलमा छैन) कदाचन (कहिल्यै पनि) मा कर्मफलहेतुःभू (कर्मफलको इच्छाले काम गर्ने न होउ) मा ( नहोउ) ते (तिमी) सङ्गः (आसक्त) तु (अनि) अकर्मणि (कर्म नगर्नेमा) ।
कर्म गर्नुमा तिम्रो अधिकार छ, फल छैन । त्यस कारण तिमी फलको इच्छाले कर्म गर्ने नहोऊ । फेरि फल पाईंदैन भने किन कर्म गर्नु भन्ने विचार पनि नलेउ ।।४७।।

व्याख्या

यस श्लोकमा गीताको मौलिक दर्शन छ । जुन आधनिक प्रतिस्पर्धी जीवनका लागि मार्गदर्शक छ । यस श्लोकमा चारवटा कुराहरू स्पष्ट गरिएको छ–
१. कर्मण्येवाधिकारस्ते– कर्म गर्नुमा नै तिम्रो अधिकार छ ।
२. मा फलेषु कदाचन– परिणाममा तिम्रो अधिकार छैन ।
३. मा कर्मफलहेतुर्भूः– तर कर्मफल पाईँदैन भन्ने पनि नसोच ।
४. मा ते सङ्गोऽस्तु अकर्मणि– कर्ममा विरक्तिको भावना पनि नलेऊ ।
यसमा प्रयुक्त शब्द फलेषुको अनर्थ व्याख्या हुने गरेको छ । फलको एक अर्थ पुरस्कार वा रिवार्ड पनि हो । तर यस श्लोकमा फल दुई भिन्न अर्थमा प्रयुक्त भएको छ । यदि कर्म आगत (इनपुट) हो भने कर्मफल प्रतिफल (आउटपुट) हो । तर यो कर्मफल हामीले चाहे अनुसार हुँदैन बरु त्यसको प्रक्रिया अनुसार हुन्छ । यस कुराको व्याख्या श्लोकमा गरिएको छ ।
प्रकृतिको सार्वभौम नियम के हो भने कर्म गर्ने र फल प्रदान गर्ने दुई अलग निकाय हुन्छन् । बिरुवाको जरा र पातले कर्म गर्छन् तर फल दिने काम फूलले गर्छ । मानव जीवनमा पनि यही नियम लागू हुन्छ । खेल खेल्ने र त्यसको निर्णय दिने दुई अलग पक्ष हुन्छन्, हुनै पर्छ । अन्यथा सही परिणाम प्राप्त हुँदैन । आफैंले खेलेर आफैं निर्णय दिन मिल्दैन । किसानले खेती गर्ने हो उत्पादनको परिणाम उसको हातमा हुँदैन । व्यापारीले व्यवसाय गर्न सक्छ नाफा भन्ने कुरालाई अनिश्चित राख्न बाध्य हुन्छ । त्यसैले हिन्दु संस्कृतिले चित्रगुप्तको कल्पना गरेको छ, जसले सबैका कर्मको हिसाब किताब राख्छ र सो अनुसार फल प्रदान गर्छ ।
कर्म गर्नुमा मात्र तिम्रो अधिकार छ– को उपमान्यता के हो भने फलमा अधिकार छैन । तर गीताले के स्पष्ट गरेको छ भने फलमा अधिकार छैन भन्नुको अर्थ फल पाईँदैन भनेको होइन । यद्यपि फल अवश्य प्राप्त हुन्छ तर यस वाक्यले फल पाईंदैन भन्ने मनोविज्ञानको निर्माण हुन गएको छ । यसको परिणाम के हुन गयो भने फल पाईंदैन त्यसैले कर्म पनि नगर्ने ? भगवान् कृष्णले फलाशा नगर्ने तर कर्म गर्ने भन्नु भएको छ ।
हाम्रा लागि मात्र यी विरोधाभासी वक्तव्य हुन् । भगवान् कृष्णको जीवन फलाशारहितको सक्रियता हो । त्यसैले श्रीकृष्णको जीवन विरोधाभासरहित छ । भगवान् कृष्णको कर्ममा वितृष्णा जगाउने उद्देश्य छैन । तर यो श्लोक जसरी बुझिएको छ त्यसबाट मानिसहरूमा कर्म प्रति वितृष्णा उत्पन्न हुन गएको छ । यसको एउटा मुख्य कारण के हो भने आधुनिक सभ्यताले गर्दा हामीले निष्काम गर्न बिर्सिसकेका छौं ।
हाम्रो अभिवादन र कुशल क्षेम सोध्नु समेत सकाम भइसकेको छ । बिना काम कसैलाई किन सोध्नु ? तर जसले अभिवादनको क्रिया मात्र पनि भगवान् कृष्णले भने अनुसार फलको इच्छा बिना गर्नसक्छ उसले मात्र यस श्लोकको सही अर्थ बुझ्नसक्छ ।
कर्तव्य पूरा गरे पछि फल पाईंदैन कि भन्ने चिन्ता लिनु पनि अनावश्यक छ । प्राकृतिक नियम के हो भने जसले कर्तव्य पूरा गर्छ उसले अवश्य फल प्राप्त गर्छ र कर्तव्य अनुरूपको नै फल प्राप्त गर्छ । बिरुवा रोपे पछि उचित समयमा उचित फल दिन्छ । राम्रो कर्मको राम्रो फल हुन्छ, नराम्रो कर्मको नराम्रै फल हुन्छ । कुनै कर्मको फल तत्काल हुन्छ, कुनैको फल विलम्बले प्राप्त हुन्छ । यस कुरालाई पनि श्लोकमा स्पष्ट बताइएको छ । साथै के चेतावनी पनि दिइएको छ भने फल प्राप्त हुँदैन भनी निराशाजनक कारणले अकर्मण्य पनि हुनु हुँदैन ।
गीता दर्शन बडो वैज्ञानिक छ । गीताले के मान्दछ भने कसैको कर्म हेरेर त्यसको फल दिने कुनै छुट्टै परमेश्वर कहीं बसेको छैन, जसले जस्तो कर्म गर्छ सो अनुसारको कर्मफल त्यसको लागि नियत छ । स्वतः पाउँछ ।
अर्को शङ्का के हुन्छ भने व्यावहारिक जीवनमा फलको इच्छाले मात्रै कर्म गर्ने चलन छ । जहाँ फल छैन त्यहाँ कर्म गर्न छोडीदिन्छन् । त्यसैले चतुर्थ चरणमा कर्म नगर्नामा तिम्रो इच्छा नहोस् भनी गीतादे सचेत पनि गराएको छ ।
यसको एउटा निहितार्थ पनि छ त्यो के हो भने कर्तव्यलाई प्राथमिकता देउ, अधिकारलाई होइन । वर्तमान विश्वमा अशान्तिको एक कारण गीताका यस श्लोकको अवज्ञा हुनु पनि हो । मानिसहरूले केवल अधिकारको खोजी गर्छन्, कर्तव्य पूरा गर्नेतर्फ ध्यान दिंदैनन् । यदि कर्तव्य पूरा गर्ने हो भने अधिकार आफैं प्राप्त हुन्छ । यस विधिले काम गरिन्छ भने सांसारिक कार्य पनि हुन्छन् र निर्योगक्षेम पनि भइन्छ ।
यस श्लोकको निहितार्थ के पनि हो भने मानिस कर्म गर्न स्वतन्त्र छ । किनभने कर्म उसको इच्छामा भर पर्छ । तथा इच्छा गर्न मानिस स्वतन्त्र छ तर त्यस कर्मको परिणाममा मानिस स्वतन्त्र छैन । हामीले जे इच्छा गर्छौं त्यो परिणाम प्राप्त हुँदैन । परिणाम केवल त्यो प्राप्त हुन्छ, जस्तो कर्म हुन्छ । स्पष्टतः परिणाममा हामी स्वतन्त्र छैनौं, बाँधिएका छौं ।
मनुष्यलाई बुद्धि र कर्म दुवै स्वभावतः प्राप्त छन् । कृपण मनुष्यहरू वासनाद्वारा प्रेरित भएर सकाम कर्मको आश्रय लिन्छन् । उदार मनुष्यहरूले कर्तव्य र अकर्तव्यलाई बुझेर व्यवसायात्मिका बुद्धिको आश्रय लिन्छन् । अनि त्यसै अनुसार कर्म गर्दछन् । यदि कुशलतापूर्वक कर्म गर्नु छ भने त्यसको विधि केवल गीताको विधि हुनसक्छ । त्यसैले के भनिन्छ भने गीता जीवन व्यवस्थापनको कला हो ।

योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ।।४८।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

योगस्थः (योगमा स्थित भइ) कुरु कर्माणि (कर्म गर) सङ्गं त्यक्त्वा (आसक्ति त्याग गरेर) धनञ्जय (हे धनञ्जय अर्जुन) सिद्धि–असिद्ध्योः (सफलता असफलतामा) समः (समान बुद्धि) भूत्वा (हुनु) समत्वं योग (समत्व योग) उच्यते (भनिएको छ) ।
हे अर्जुन, योगमा स्थिर भएर, आसक्तिलाई छोडेर, कार्यको सिद्धि र असिद्धि दुवैमा हर्ष र शोकरहित भएर कर्म गर । यसरी समभाव राख्नुलाई समत्व योग भनिन्छ ।।४८।।

दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ।।४९।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

दूरेण हि (धेरै नै) अवरम् (कम श्रेष्ठ) कर्म (सकाम कर्म) बुद्धियोगात् (बुद्धि योगभन्दा) धनञ्जय (हे धनञ्जय) बुद्धौ (समत्व बुद्धिको) शरणम् (शरण) अन्विच्छ (लेऊ) कृपणाः (क्षुद्र हुन्छन्) फलहेतवः (फलको कामना गर्ने) ।
(किनभने) हे धनञ्जय, (समत्व) बुद्धियोगभन्दा (सकाम) कर्म धेरै नै अवर (तल) छ । त्यसकारण तिमी समत्व बुद्धिको शरण लेऊ । फलको इच्छाले कर्म गर्नेहरू कृपण (सानो) विचारका हुन्छन् ।।४९।।

व्याख्या

उदार र सानो चित्त दुवै कर्मको स्वरूप एउटै भए तापनि भावनाको भेदले जमीन र आकाशको अन्तर हुनजान्छ । सकाम कर्म गर्नेहरूमा स्वार्थ भावना नै हुन्छ । तर कर्मयोगीको विचार यसदेखि फरक हुन्छ । त्यसको प्रत्येक कर्म वा दैहिक चेष्टाहरूको पनि केवल कर्तव्यबुद्धि हुन्छ । यही विलक्षणता हुनाले श्लोकमा ‘दूरेण हि अवर’ शब्दको प्रयोग भएको छ । अवरको अर्थ हुन्छ– अश्रेष्ठ । त्यसैले दूरेण हि अवर को अर्थ हुन्छ– धेरै टाढाको अश्रेष्ठ, निम्न स्तरको, कमसल ।
आचार्य शङ्करका अनुसार, कामनापूर्वक गरेको कर्मभन्दा कामना त्यागेर समभावले गरेको कर्म श्रेष्ठ छ । यो नै कर्मभन्दा बुद्धिको श्रेष्ठता हो । सकाम कर्मभन्दा समत्व बुद्धि श्रेष्ठ छ भन्ने वाक्यले गीताको उच्च कोटिको नैतिक सन्देश प्रकट हुन्छ ।
कर्मको वास्तविक तत्त्व विचार गर्दा खराब र असल भन्ने कुराको निर्णय केवल कर्मको बाहिरी स्वरूपलाई हेरेर मात्र हुँदैन । कर्मकर्ताको बुद्धि अनुसार हुन्छ । कर्म एउटै भए तापनि समत्व बुद्धिद्वारा गरेको र कृपण बुद्धिद्वारा गरेकोमा एउटा शुभ, एउटा अशुभ हुन्छ । त्यसैले यहाँ कर्मभन्दा बुद्धिलाई श्रेष्ठ भनिएको छ । यस समत्व बुद्धिलाई राम्ररी जानेपछि गीताको निष्काम कर्मयोग बुझिन्छ । गीताको यस श्लोकमा भनिएको बुद्धौ शरणमन्विच्छ र बुद्धम् शरणम् गच्छामिको निहितार्थ आपसमा कति मिल्छ हेर्दा आश्चर्य लाग्छ । दुवैको सार के हो भने मुक्त हुनु छ भने ज्ञानको शरणमा जानु पर्छ ।
बुद्धत्वको अर्थ हो ज्ञान, उच्चतम ज्ञाननिष्ठा । बुद्धियुक्तो...मा बुद्धि भन्नाले समत्वबुद्धि हो । समत्वबुद्धि भन्नाले मलिन वासनारहित शुद्ध एवं उदार व्यवसायात्मिका बुद्धि नै हो । यही सन्तुलित बुद्धि कर्मयोगको जग हो । यो बुद्धि प्राप्त भएपछि त्यसले जे–जे कर्म गर्दछ ती सबै कर्मयोग हुन्छन् । ती कर्मका शुभाशुभ फलद्वारा त्यो लिप्त हुँदैन । गीतामा भगवान् कृष्णले अर्जुनलाई जीवनमा सफलता प्राप्त गर्न बुद्धि कस्तो राख्नु पर्छ भन्ने कुरा दोहोर्याइ तेहर्याइ भन्नु भएको छ । यसलाई समत्वबुद्धि, व्यवसायात्मिका बुद्धि, एक बुद्धि भनिएको छ ।

बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ।।५०।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

बुद्धियुक्तः (समत्व बुद्धियुक्त) जहाति (त्याग गर्छ) इह (यस संसारमा) उभे (दुवै) सुकृत–दुष्कृते (पुण्य र पाप) तस्मात् (त्यसैले) योगाय (योगमा) युज्यस्व (सम्बन्धित होउ) योगः (योगले) कर्मसु (कर्ममा) कौशलम् (कुशल बनाउँछ)।

समत्व बुद्धियुक्त कर्मयोगी संसारमा रहेर पनि पाप–पुण्य दुवैबाट अलग हुन्छ । त्यस कारण तिमी यही योग गर । योगले कर्ममा कुशलता प्रदान गर्छ ।।५०।।

व्याख्या

जसले यसरी कर्म गर्न सक्यो, उसले मात्र यस संसारमा कुशलतापूर्वक कर्म गरेको ठहरिन्छ । अरु सबै अकुशल कर्म हुन् । यी कर्म किन कुशल हुन् भने यसमा गरिएका कर्म चतुर्याईंका साथ हुन्छन् । यस्तो चतुर्याईं जसले गर्दा कर्महरू बन्धनकारक नभएर मुक्तिदायक बन्छन् । उस्तै क्रियाकलाप पनि अकुशल तरिकाले गर्दा पासोमा पार्ने कारण बन्छ र कुशल तरिकाले गर्दा मुक्तिको कारण बन्छ ।
एउटा प्राचीन कथा छ । एउटा राजालाई आफ्ना ग्रह–दशा देखाउने इच्छा भएछ । मन्त्रीहरूले एक विख्यात ज्योतिषीलाई डाकी पठाए । ज्योतिषीले राजाको चिना हेर्यो । अनि भन्यो– ओहो, कति नराम्रो चिना । तपाईंका ग्रह त ज्यादै नराम्रा रहेछन् सरकार । सारा परिवारलाई, सन्तान नराख्ने ग्रह छन्, तपाईंका ।
राजा क्रोधित भयो । अनि भन्यो– यस ज्योतिषीलाई कालकोठरीमा थुनेर राख । यसले यति नराम्रो भविष्य बताउँछ । अनि अर्को ज्योतिषीलाई बोलाइयो । उसले चिना हेरेर राजाको मुखमा हेर्यो । अनि मुसुक्क हाँसेर भन्यो– सरकार, हजुर त ज्यादै दीर्घ आयुको हुनुहुँदो रहेछ । तपाईं जति लामो आयु बाँच्न कोही पनि सक्दैन । अचम्मको दीर्घायु रहेछ । हजुर त कति भाग्यमानी ।
राजा प्रसन्न भयो । पुरस्कार दिई बिदा गर्यो ।
आखिर दुवै ज्योतिषीले भनेको कुरा एउटै थियो । केवल अभिव्यक्ति कुशलतामा अन्तर थियो । एउटालाई त्यसै कुराले बन्धन दियो र अर्कालाई पुरस्कार । त्यसैले के भनिन्छ भने पक्षी आफ्नो खुट्टाले गर्दा र मानिस आफ्नो बोलीले गर्दा पासोमा पर्न जान्छ ।
यु क्यान विन पुस्तकका लेखक शिव खेडाले भनेका छन्– ‘सफल मानिसले कुनै फरक काम गर्दैनन्, केवल फरक तरिकाले उही काम सम्पन्न गर्छन् ।’ यो भनेको नै योगः कर्मसु कौशलम् हो ।
शाङ्कर भाष्यमा कौशलको व्याख्या यस्तो छ— ‘त्यसैको नाम कुशलता हो जुन आफ्नु बन्धन गराउने स्वभावलाई छोड्छ ।’ वास्तवमा योगपूर्वक जसले कर्म गर्छ, त्यसभन्दा कुशल र होशपूर्वक कर्म अरु हुनै सक्दैन । गीताको ‘योगः कर्मसु कौशलम्’ वाक्यांशले शिक्षाको उद्देश्य माथि पनि प्रकाश पर्छ । शिक्षाको उद्देश्य भनेको व्यक्तिलाई अधिकतम योग्य बनाउनु हो । उसको आन्तरिक र बाह्य योग्यतालाई तिखार्नु हो । अर्थात् कुशलतम कर्म गर्न योग्य बनाउनु नै शिक्षाको उद्देश्य हो । त्यसैले गीता शिक्षाशास्त्र हो ।

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ।।५१।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

व्याख्या

अब अर्जुनका जम्मा चार जिज्ञासा छन् । यसको समाधानका क्रममा द्वितीय अध्याय समाप्त हुन्छ । यी जिज्ञासा अर्जुनका मात्र होइनन्, हामी सबैका हुन् । किनभने सबैले के जिज्ञासा गर्छन् भने वास्तविक ज्ञानीलाई कसरी चिन्ने ? यसको आधार अर्जुनका निम्नलिखित प्रश्नहरू छन्–
१. स्थित प्रज्ञलाई कसरी चिन्ने ? लक्षण के हो ?
२. समाधिस्थ स्थिर बुद्धि भएको कसरी बोल्छ ?
३. कसरी बस्छ ?
४. कसरी हिंड्छ ?
स्थित प्रज्ञ भनेको त्यो हो जसको मनलाई चञ्चल गराउन सकिंदैन । स्थिर चित्त । जस्तो कि भगवान् बुद्ध । जस्तो कि महावीर । जस्तो कि गुरु नानक । जस्तो कि शिवपुरी बाबा । जसको मन पूर्णतया स्थिर छ ।
स्वामी रामकृष्णको जीवन स्थित प्रज्ञको व्यावहारिक उदाहरण हो । उनलाई आफ्नो सुख दुखले कहिल्यै पनि डिगाउन सक्दैनथ्यो । अन्तिम अवस्थामा उनलाई घांटीको क्यान्सर भयो । त्यसको पीडाले उनी छटपटाइ रहन्थे । एउटा भक्तले भन्यो– ‘तपाईंले कालीसंग अरुका लागि के के माग्नु हुन्छ ? दुखाई कम गर्ने आशीर्वाद मात्र भए पनि माग्नु होस् न ?’
रामकृष्णले भने– ‘मैले मन त पूरै उसैलाई दिइसकें अब त्यहाँ म भन्ने केही छैन ।’
जब योगीले क्षणभङ्गुुर विषय सुखेच्छाबाट चित्तलाई हटाएर आफ्नो नित्यानन्दस्वरूपमै लगेर निश्चल गराउँछ, त्यस दशामा उसलाई बाह्य क्षणिक सुखको आवश्यकता रहंदैन, अनि त्यो आत्मसुखले नै तृप्त भएको हुन्छ । आफ्ना लागि उसलाई केही चाहिंदैन ।
यस विषयमा कठोपनिषदमा भनिएको छ– जब साधक योगीको हृदयमा रहेका समस्त कामनाहरू छुट्छन् अनि त्यसले अमृत पाउँदछ । (कठोपनिषद् ६.४)
जसले ब्रह्म जान्यो त्यो ब्रह्म भइदिन्छ । जसले अमरतालाई जान्यो त्यो अमर नै हुन्छ । जसले मृत्यु मात्र जान्दछ त्यो मर्छ ।
गीताको आत्मन्येवात्मना तुष्टः श्लोकमा प्रथम पटक आत्म शब्द प्रयोग गरिएको छ । यहाँ आत्मन्येवात्मनि को अर्थ हो आफू आफैंमा । यसभन्दा पहिले त केवल संकेतसूचक शब्द यो, त्यो, शरीरी वा देही जस्ता शब्द प्रयोग गरिएका छन् । यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने त्यस शरीरी, देही वा आत्मलाई केवल संकेत गर्न सकिन्छ । बताउन सकिंदैन । यसको कुनै नाम पनि छैन र कुनै नाम दिन पनि सकिंदैन ।
ज्ञानीले पनि सबै प्रकारका क्रिया गर्छ । खान्छ । सुत्छ । रिसाउँछ । खुशी हुन्छ । सुखदुख, रागमोह, भयक्रोध इत्यादिका क्रियाहरू पनि उसले गर्छ । तर स्थितधीका ती क्रियाहरू अज्ञानी मनुष्यका भन्दा फरक हुन्छन् । उसले यी क्रियाहरू होशमा गर्छ । बाटोमा हिंड्दा, कसैसंग कुरा गर्दा त्यो पूर्णतया सजग हुन्छ । उसको वाणीबाट एउटा पनि अनावश्यक कुरा निस्कँदैन । उदाहरणका लागि उसले गलती गर्नेलाई सजायँ दिन्छ । राम्रो गर्नेलाई पुरस्कार पनि दिन्छ । तर सजायँ दिने बेलामा उसमा गल्ती गर्ने माथि क्रोधको भावना हुँदैन । उसका सुधारको आकाङ्क्षा हुन्छ ।
अज्ञानी मनुष्य यी दुख प्रवाहमा परेर आत्तिन्छ, तर जसको प्रज्ञा (बुद्धि) स्थिर छ त्यो योगी दुखसुखलाई केवल मनका धर्म ठानेर अधीर हुँदैन । उसलाई दुख हुँदैन भन्ने कुरा होइन । दुख त अवश्य हुन्छ तर दुखसुखको रहस्य बुझेको हुनाले दुखमा व्याकुल हुँदैन ।
आत्मानन्दमा मग्न हुनाले अरु सुखमा लालायित हुँदैन । देहमा अहम् बुद्धि हुँदैन । त्यस कारण त्यो निर्भय हुन्छ । यस्ता प्रकारले स्थितप्रज्ञ मुनि दुखमा धीर, विषयमा अनासक्त, न्यायमा निर्भय अपराधीमा अक्रोध भएर व्युत्थान काल (समाधिरहित व्यावहारिक अवस्था) मा सबैसंग सामान्य व्यवहार गर्दछ ।

रागद्वेषवियुक्तैः तु (तर आसक्ति र द्वेषबाट मुक्त रहेर) विषयान् (विषयहरुमा) इन्द्रियैः (इन्द्रियहरुद्वारा) चरन् (विचरण गर्दै) आत्मवश्यैः विधेयात्मा ( आफूलाई विधिपूर्वक नियन्त्रणमा राख्ने व्यक्तिले) प्रसादम् (प्रसन्नता) अधिगच्छति (प्राप्त गर्छ) ।
अन्तःकरणलाई विधिपूर्वक नियन्त्रणमा राख्ने व्यक्तिले आसक्ति र द्वेषबाट मुक्त रहेर वशमा गरिएका आफ्ना इन्द्रियद्वारा विषयहरूमा विचरण गर्दै प्रसन्नता प्राप्त गर्छ ।।६४।।

प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते ।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ।।६५।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

प्रसादे ( प्रसन्नताले) सर्वदुःखानाम् (सबै दुखहरुको) हानिः (समाप्ति) अस्य (यसको) उपजायते (उत्पन्न हुन्छ) प्रसन्नचेतसः (प्रसन्नचित्त व्यक्तिको) हि आशु (तुरुन्तै) बुद्धिः (बुद्धि) परि अवतिष्ठते (राम्ररी स्थिर हुनजान्छ) ।
(वास्तविक) प्रसन्नताले सबै दुखहरुको समाप्त हुनजान्छ । प्रसन्नचित्त (व्यक्ति) को नै बुद्धि तत्काल सही रुपमा स्थिर हुन जान्छ (सही निर्णय गर्न सक्छ) ।।६५।।

व्याख्या

जसले इन्द्रिय संयम गर्छ उसको स्मृति उचित हुन्छ । अनि उसको मन र बुद्धि नियन्त्रणमा हुन्छन् । उसले सधैं उचित निर्णय गर्दछ र प्रसन्न रहन्छ ।
उचित स्मृति क्षमता हुनेहरूले नै व्यक्तित्व विकास गर्न सक्छन् । उच्च पदस्थ मानिसहरूको स्मृति सामान्यतया उच्चस्तरको पाइएको छ । बढी स्मृति क्षमता हुने विद्यार्थीहरूले परीक्षामा उच्च अङ्क प्राप्त गर्न सक्छन् । प्रतिस्पर्धामा अगाडि आउन स्मृति क्षमता आवश्यक पर्छ । बुद्धि, धृति, र ज्ञान यी सबै कुराहरू स्मृतिमा आधारित हुन्छन् । उचित स्मृतिको प्रयोगले परमशान्तिको लक्ष्य प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।
नचाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ।।६६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

न अस्ति ( हुँदैन) बुद्धिः (बुद्धि) अयुक्तस्य (समाहित चित्त नभएको) न च अयुक्तस्य (अनि यस्तो अयुक्त मानिसको) भावना (आत्मज्ञानमा दृढनिष्ठा) न च अभावयतः शान्तिः (भावनारहितलाई शान्ति हुँदैन) अशान्तस्य (अशान्तलाई) कुतः (कहाँ) सुखम् (सुख) ।
(तर) अयुक्त (समाहित चित्त नभएको) मानिसका अन्तःकरणमा निष्काम कर्मयुक्त बुद्धि र भावना (आत्मज्ञानमा दृढनिष्ठा) हुँदैन । भावनारहित मानिसलाई शान्ति कहाँ र अशान्तलाई सुख कहाँ ? ।।६६।।

व्याख्या

जसले इन्द्रिय संय मगर्न सक्दैन, उसले सफलता किन प्राप्त गर्दैन ? स्मृतिभ्रम हुँदा कोडिङ्ग, भण्डारण, र पुनः उपयोगका तीन चरणहरुमा समन्वय हुँदैन यसैलाई बुद्धिले निर्णय गर्न नसक्ने स्मृतिभ्रमको अवस्था भनिन्छ । इन्द्रिय संयम गर्न नसक्नेको थाहा नपाउने गरी चित्त विचलित हुन जान्छ । बुद्धिलाई इन्द्रियलेकसरी बराल्छन्, त्यसको सुन्दर उपमा आउने श्लोकमा गरिएको छ ।

आपूर्यमाणम् (राम्ररी परिपूर्ण भएको) अचलप्रतिष्ठम् (अचल रहन्छ) समुद्रम् (समुद्रको) आपः(जल) प्रविशन्ति (प्रवेश गर्छन्) यद् वत् (जसरी) तत् वत् (त्यसै गरी) कामाः (कामनाहरु) यम् (जुन मानिसमा) प्रविशन्ति (प्रवेश गर्छन्) सर्वे (सबै) सः (उसले) शान्तिम् (शान्ति) आप्नोति (प्राप्त गर्छ) न कामकामी (भोगको चाहना गर्ने) ।
जसरी सबैतिरबाट परिपूर्ण अचल प्रतिष्ठा भएको समुद्रमा नदीहरूको जलले त्यसमा कुनै विकार उत्पन्न नगरी ठूलो वेगका साथ समाहित हुनजान्छ । त्यसै गरी स्थितप्रज्ञ मानिसमा सारा विषयभोग अलिकति पनि विकार उत्पन्न नगरिकन उसमा समाहित हुन जान्छन् । यस्तो मानिसले परमशान्ति (मोक्ष) प्राप्त गर्छ । भोगको चाहना गर्नेले होइन ।।७०।।

विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः ।
निर्ममो निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति ।।७१।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

विहाय (त्याग गरेर) कामान् (कामनाहरु) यः (जुन) सर्वान् (सबै) पुमान् (मानिस) चरति निःस्पृहः निर्ममः (म र मेरो भावरहित) निरहङ्कारः (अहङ्काररहित) सः (उसले) शान्तिम् (शान्ति) अधिगच्छति (प्राप्त गर्छ) ।
जुन मानिसले सम्पूर्ण कामना र भोगहरूलाई त्याग गरेर (केवल जीवन मात्रका लागि चेष्टा गर्छ) तथा जुन निर्मम (म र मेरो भाव अर्थात् अहंभावरहित) एवं स्पृहा (अभिलाषा) रहित आचरण गर्छ त्यसले परमशान्ति प्राप्त गर्छ । (त्यसपछि केही पनि प्राप्त गर्न बाँकी रहँदैन)।।७१।।

व्याख्या

भगवान् कृष्णले भन्नु हुन्छ– ’जसरी चारैतिरबाट नदीहरू आइरहँदा पनि समुद्र अचल र प्रतिष्ठित रहन्छ, त्यस अवस्था प्राप्त गर्ने मात्र कामनाहरूबाट अविचलित हुन्छ ।’
स्वामी विवेकानन्दका जीवनको प्रसङ्ग छ । उनले भर्खर संन्यास लिएका थिए । त्यस बेलासम्म उनी नरेन्द्र थिए । भारतवर्ष भरि घुमेर सबैसंग भेटघाटमा व्यस्त थिए । शिकागो सम्मेलनमा जाने तैयारी चल्दै थियो । ज्ञान र साधना दुवै चल्दै थिए ।
नरेन्द्रको सम्मानमा खेतडीका महाराजाले शाही भोजको आयोजना गरे । त्यस पछि मनोरञ्जनका लागि नर्तकीको नाच थियो । सुन्दरीको नृत्य सुरु हुनासाथ विवेकानन्द सभाबाट उठेर बाहिर जान थाले । नर्तकीले एक सुन्दर भजन प्रस्तुत गरी । ढोकातिर जान लागेका नरेन्द्रले यो सुने पछि बाहिर निस्कन सकेनन् । उनी फर्केर आए । पूरै नृत्य निस्पृह भावले हेरे । गीतामा त्यही कुरा स्पष्ट गरिएको छ ।

एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति ।
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ।।७२।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

एषा (यो) ब्राह्मी स्थितिः (समाधिको अवस्था) पार्थ (हे अर्जुन) न एनाम् प्राप्य विमुह्यति (यसलाई प्राप्त गरेर मोहित हुँदैन) स्थित्वाः (स्थित भएर) अस्याम् (यस अवस्थामा) अन्तकाले (अन्तकालमा) अपि (पनि) ब्रह्मनिर्वाणम् (ब्रह्मनिर्वाण, समाधि, ब्रह्मानन्द) ऋृच्छति (पुग्छ) ।
हे पार्थ, यसरी प्राप्त अवस्था नै ब्राह्मी अवस्था हो । यस्तो महापुरुष ब्रह्मनिष्ठामा स्थित भएर शरीरको अन्तकालमा पनि ब्रह्मनिर्वाण (ब्रह्मानन्द) लाई प्राप्त गर्छ ।।७२।।

व्याख्या

ब्रह्म निर्वाणका लागि पूर्णतया शान्त हुनुपर्छ । पूर्णतया शान्त कसरी भइन्छ ? जसले सबै प्रकारका आसक्ति छोडेर निःस्पृह भइ व्यवहार गर्छ । जसलाई ममत्व र अहंकार छैन, त्यसले शान्ति प्राप्त गर्छ । यस्तो स्थितप्रज्ञ, ब्रह्मवेत्ता( ज्ञानीले परमशान्ति (मोक्ष) प्राप्त गर्छ । त्यो नै ब्राह्मी स्थिति हो र यसले निर्वाण प्राप्त गराउँछ ।
ब्रह्म शब्द बृह् धातुबाट बनेको छ । यसको अर्थ हुन्छ– विस्तार हुनु । यसबाट ब्रह्मन्, ब्रह्माण्ड, ब्राह्मण, र ब्राह्मी शब्द बनेको छ । ब्राह्मीको अर्थ हो ब्रह्मको अवस्था । उपनिषद्हरूमा बारम्बार भनिएको छ– ’जसले ब्रह्म अवस्था प्राप्त गर्छ त्यो ब्रह्मवित् (ईश्वररूप) हुन जान्छ ।’ गीतामा यसैलाई ब्राह्मी स्थिति र ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति भनिएको छ । ऋच्छतिको त्यही अर्थ हुन्छ जुन अंग्रेजी शब्द रीच (reach) को हुन्छ । लक्ष्य प्राप्त गर्नु वा उपलब्ध हुनु ।
निर्वाणको अर्थ हो विलीन हुनु । समाधि अवस्थामा सबै कुरा त्यही समाधिमा विलीन हुन जान्छन् । केवल एक समाधि मात्र बाँकी रहन्छ । त्यसैले भनिन्छ ब्रह्ममा विलीन हुने अवस्था नै ब्रह्म निर्वाण वा सम्बोधि प्राप्त गर्नु हो ।
कबीरले यसलाई बुन्द समानी समुन्द में भनेका छन् । ओशो रजनीशले समुन्द समाना बुन्द में भनेका छन् ।
आचार्य शङ्करले भनेका छन्– ’ब्रह्मात्म भाव प्राप्त गर्नेले नै अहं ब्रह्मास्मि को अनुभव गर्नसक्छ ।’
यस अवस्थामा पुगिसकेपछिको अनुभव वर्णन गर्दै आचार्य शङ्करले भनेका छन्– ’म मान्छे पनि होइन । म देवता वा यक्ष पनि होइन । म ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, वा शूद्र पनि होइन, ब्रह्मचारी, गृहस्थ, वानप्रस्थ, वा संन्यासी केही पनि होइन । म केवल निजबोध स्वरूप आत्मा हुँ ।’
यो नै ब्राह्मी अवस्थाको उपलब्धि हो । यही ज्ञानयोग र कर्मयोगको अन्तिम भूमि हो । यही ब्रह्मानन्द हो । ब्रह्मानन्द भनेको त्यो आनन्द हो जुन प्राप्त भए पछि अरु केही चाहिंदैन । त्यसैले बौद्ध दर्शनको निर्वाण र गीताको निर्वाणमा थोरै अन्तर छ । बौद्ध दर्शनमा निर्वाणको अर्थ हो शून्य, सुखदुखरहित अवस्था । गीताको निर्वाण भनेको समाधि हो ।
भगवान् कृष्णले दोस्रो अध्यायको एघारौं श्लोकदेखि नै ’आभासी म’ भन्दा फरक ’असली म‘– देहको मालिक पहिचान गर्ने अनेक तरिका बताउनु भएको छ, जस्तै– निर्योगक्षेम हुनु, निष्काम कर्म, बुद्धिलाई निश्चयात्मिका बनाउनु इत्यादि । अनि के बताउनु भएको छ भने आफ्नो वास्तविक स्वरुप जान्नाले निर्भयता प्राप्त हुन्छ । त्यो नै शान्ति हो । त्यो नै स्थिरता हो । त्यो नै परमानन्द हो । त्यो नै जीवनका वास्तविक सफलताको सोपान हो ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे साङ्ख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ।।
श्रीमद्भगवद्गीता रुपी उपनिषद् यस ब्रह्मविद्या र योगशास्त्रमा श्रीकृष्ण र अर्जुनका संवादको साङ्ख्ययोग नाम गरेको अध्याय दुई समाप्त भयो । ॐ तत्सत् ।।

सन्दर्भ

अडगडानन्द, (सन् १९८०), यथार्थगीता, श्रीमद्भगवद्गीता http://yatharthgeeta.com
अधिकारी, कोमलनाथ, (वि.सं.२०१८), पञ्चरत्नगीता, कोमलगीता, नेपाली पद्यानुवाद र व्याख्या वाराणसी ः यशोदा प्रेस ।
अपूर्वानन्द, (सन् २००२), श्रीमद्भगवद्गीता पदच्छेद, अर्थ, व्याख्या, कलकत्ता ः रामकृष्ण मठ ।
अपूर्वानन्द, (वि.सं.२०७१), अनुवादक बाबु राम ज्ञवाली, शंकराचार्यको जीवनी, विद्यार्थी पुस्तक भण्डार।
आचार्य, श्रीराम शर्मा, (सन् २०११), सांख्य एवं योग, मथुरा ः युग निर्माण योजना ।
आदि शंकराचार्य, (वि.सं.२०६७), श्रीमद्भगवद्गीता शांकरभाष्य, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
आप्टे, वामन शिवराम, (मिति उल्लेख नभएको) संस्कृत–हिन्दी शब्दकोश, सम्पादक उमा प्रसाद पाण्डेय, नई दिल्ली ः कमल प्रकाशन ।
ईश्वरानन्द, (वि.सं. २०५१) गीता तात्पर्य, संस्कृत, अन्वय, अर्थ र व्याख्या, स्वयम्भू ः गीता अध्ययन मण्डल ।
उड, जोन, (वि.सं.२०६४), माइक्रोसोफ्टदेखि बाहुन डाँडासम्म (अनुवाद खगेन्द्र संग्रौला), काठमाडौं ः फाइन प्रिन्ट्स ।
ओशो, (सन् १९८०), गीता दर्शन खण्ड १, पूना ःरेबेल बुक्स ।
खप्तड स्वामी, (वि.सं.२०५१), धर्म विज्ञान सार संक्षेप, सम्पादक चूडानाथ भट्टराय, काठमाडौं ः बबी शाह ।
खेडा, शिव, यु क्यान विन, Shivkhera.com ISBN 978-9937-2-9805-6, Panakhabar.com पुस २८, २०८०
गीताप्रेस,(वि.सं.२०६७),स्तोत्र रत्नावली, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६५), महाभारत पाँच खण्ड, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६४), ईशादि नौ उपनिषद्, गोरखपुरः गीताप्रेस ।
गोयन्दका, जयदयाल, (वि.सं. २०७०),गीता तत्त्व विवेचनी, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
ज्ञवाली, बाबु राम, (वि.सं.२०७२), जीवनको दोस्रो पाना (वैचारिक गम्भीरताका दृष्टिले श्रीमद्भगवद्गीता दोस्रो अध्यायको अध्ययन), रुपन्देही, नेपाल ः ज्ञानज्योति प्रकाशन । क्ष्क्द्यल् http://yatharthgeeta.com Shivkhera.com ISBN 978-9937-2-9805-6, Panakhabar.com @
कार्नेगी, डेल, (वि.सं.२०८०), आउ टु स्टप वरीर्ईग एन्ड स्टार्ट लिभिंग (अडियो बुक), कार्नेगी इन्स्टिच्युट । bookbeat .com पुस २८, २०८०, २
तिलक, बाल गंगाधर, (सन् २००७), श्रीमद्भगवद्गीता या कर्मयोग शास्त्र, दिल्ली ः साधना पकेट बुक्स । २
दयानन्द सरस्वती, (सन् २०१३), सत्यार्थ प्रकाश, दिल्ली ः आर्ष साहित्य प्रचार ट्रष्ट ।
ब्रह्मानन्द, (सन् २०००), श्रीरामकृष्ण उपदेश, नागपुर ः रामकृष्ण मठ ।
बर्नर, डेभिड, (वि.सं.२०५८), डाक्टर नभएमा, अनुवादक योगेन्द्र प्रधानाङ्ग र साथीहरु, काठमाडौं ः त्रिभुवन विश्वविद्यालय, चिकित्साशास्त्र अध्ययन संस्थान । २
म्याक्समुलर, एफ. (१९७१), रामकृष्ण, हिज लाइफ एन्ड सेईङ्ग्स, रामकृष्ण मठ, नागपुर । https://archive=org/details/ramakrishnahisli025100mbp फागुन १२, वि.सं.२०७२ मा इन्टरनेटबाट प्राप्त ।
राधाकृष्णन (मिति नभएको), श्रीमद्भगवद्गीता, दिल्ली ः राजकमल प्रकाशन ।
रामसुखदास, (वि.सं.२०६७), गीता दर्पण, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
शर्मा, डी एस, (वि.सं.२०५५), हिन्दु धर्मको क ख ग अनुवादक कुलशेखर शर्मा, गीता समुदय प्रकाशन ।
सदानन्द, (सन् २००९), वेदान्तसार, नागपुर ः रामकृष्ण मठ ।
हर्षानन्द, (सन् १९९०) अल एबाउट गीता, नागपुर ः रामकृष्ण मठ ।

====अध्याय १८ ====

शरीर (शरीर) वाङ् (वाणी) मनः (मनले) नरः (मानिसले) यत् कर्म (जुन कर्म) प्रारभते (प्रारम्भ गर्छ) न्याय्यम् (न्याय दर्शन, शास्त्रीय) वा (अथवा) विपरीतम् (विपरीत तर्क, अशास्त्रीय) वा (अथवा) एते (यी) पञ्च (पाँच) तस्य (त्यस घटनाका) हेतवः (कारणहरु हुन्) ।
न्याय वा यसको विपरीत जुन दृष्टिले हेर्दा पनि कुनै घटनाका यी पाँच कारण बताइएका हुन्छन्।।१५।।

व्याख्या

सांख्य, वेदान्त र न्याय शास्त्रमा कुनै घटनाका पाँच कारण मानिएका छन् । सांख्य, वेदान्त र न्याय यी तीन मध्ये न्याय दर्शनले तर्क शास्त्रका विधि प्रयोग गरेर निष्कर्ष प्राप्त गर्ने कुराकाृ व्याख्या गर्दछ । सांख्यले पुरुष बाहेक कुनै घटनाका २४ तत्त्व मान्दछ जसलाई पाँच भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ — प्रकृति, अन्तःकरण, महाभूत, विषय र सबै इन्द्रियहरु। वेदान्तमा घटनाका पाँच कारण मानिएका छन् — अधिष्ठान (ठाउँ), कर्ता, भिन्न भिन्न करण (साधन), तथा विविध प्रकारका अनेक चेष्टा, तथा पाँचौं कुरा, दैव ।
अर्को अर्थमा, अधिष्ठान भनेको शरीर, कर्ता भनेको अहङ्कार, करण तेरहवटा– दसवटा बाह्यकरण (पाँच ज्ञानेन्द्रिय र पाँच कर्मेन्द्रिय), तीन अन्तःकरण (मन, बुद्धि र अहंकार), विविध चेष्टा भनेको मुखले श्वास प्रश्वास, हातले लेनदेन, गोडाले हिंडडुल, वाक्को बोलीचाली इत्यादि। मानिसले यी पाँचको आधारमा उचित वा अनुचित कर्म गर्छ । दैवको अर्थ आचार्य शंकरले चक्षु आदिका देवता हुन् भनेका छन् । दैवको अर्थ नियति वा आकस्मिकता पनि हुन्छ । पुरुष साक्षी भएकोले साङ्ख्यको मूल प्रकृतिलाई पनि दैव भन्न सकिन्छ ।
न्याय दर्शनमा कुनै घटनाका पाँच कारण प्रतिज्ञा, हेतु, उदाहरण, उपनयन, तथा निगमन हुन् । प्रतिज्ञाको अर्थ हुन्छ परिकल्पना, हेतुको अर्थ हुन्छ उद्देश्य वा तर्क, उदाहरणको अर्थ हुन्छ निदर्शन, उपनयनको अर्थ हुन्छ विशिष्ट तर्क, र निगमनको अर्थ हुन्छ निष्कर्ष ।
न्यायको दृष्टिले होस् वा यसको विपरीत, कुनै घटनाका पाँच कारण हुन्छन् । न्यायको अर्थ हो उचित, न्यायसङ्गत, तर्कको आधारमा वा प्रचलित । तर यस अघि साङ्ख्य र कृतान्त (वेदान्त) को उल्लेख भएकोले यहाँ न्यायको अर्थ न्याय शास्त्र वा तर्क शास्त्र नै उचित हुन्छ। यस आधारमा कुनै घटना अर्थात् कारण परिणाम सम्बन्धलाई दुई तरिकाले विश्लेषण गर्न सकिन्छ– कारणबाट परिणाम तथा यसको विपरीत अर्थात् परिणामबाट कारण ।
वर्तमान समयमा विपरीत अनुमान गरेर कुनै घटनाको व्याख्या गर्ने सिद्धान्त रेवरेन्ड थोमस बेयजले प्रतिपादनगरेका हुन् । उनको के विश्वास थियो भने ईश्वरको चाहना मनुष्य मात्रको सुख र खुशी हो । यसलाई गणितीय रुपमा प्रमाणित गर्न उनले तथ्याङ्क संकलन गरे । तर त्यसका परिणामबाट असन्तुष्ट भएर उनले आफ्नो जीवनकालमा आफ्नो अध्ययन प्रकाशित गरेनन् । उनको मृत्यु पछि यो सिद्धान्त प्रकाशित भयो । तर्कशास्त्रको जुनसुकै विधि प्रयोग गरे पनि कुनै घटनाका पाँच करण हुन्छन् । तालिका १८.१ मा न्याय, सांख्य र वेदान्त दर्शनका पाँच कारण तुलना गरिएको छ ।

तालिका १८.१ कुनै घटनाका पाँच कारण
न्याय	सांख्य	वेदान्त
१.प्रतिज्ञा (परिकल्पना)	१. प्रकृति	१.अधिष्ठान
२. हेतु (उद्देश्य, तर्क)	२. अन्तःकरण, तीन	२.कर्ता
३. सामान्य उदाहरण	३. महाभूत, पाँच	३.करण
४.उपनयन (विशिष्ट उदाहरण)	४. विषय, पाँच	४.विविध चेष्टा
५. निगमन (निष्कर्ष)	५. इन्द्रिय, दस	५.दैव

श्री भगवानुवाच

काम्यानां कर्मणां न्यासं सन्न्यासं कवयो विदु ः ।
सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणा ः ।।२।।
अर्थ
विद्वान्हरुले काम्यकर्मको त्यागलाई सन्न्यास ठान्दछन् र अरु विचक्षण (विचारकुशल) ले सबै कर्मको फल त्याग गर्नुलाई त्याग भन्दछन् ।
व्याख्या
कविको अर्थ केवल गद्य वा पद्यमा कविता लेख्ने साहित्यकार होइन । गीताकालमा कविको अर्थ थियो– विश्वको ज्ञान हुने व्यक्ति । ज्ञानको विश्वकोश, विद्वान् । शास्त्रीय ज्ञानको गहिराईसम्म पुगेको । त्यसैले शुक्रलाई कवि भनिन्छ । र उनलाई अमित प्रज्ञ महायशाः भनिएको छ । स्वयं भगवान् कृष्णले आफ्ना विभूतिहरु बताउंदा आफुलाई कविनां उशना कवि भन्नु भएको छ काम्य कर्म भनेका ती कर्महरु जुन कामना पूरा गर्ने उद्देश्यले गरिन्छ । यस्ता काम्य कर्मको त्यागलाई विद्वान्हरुले सन्न्यास भन्दछन् । स्वाभाविक हुने कर्म होइन । सामान्य हिंडडुल गर्नु स्वाभाविक कर्म हो तर कुनै गाडी समाउनका लागि गरिएको कर्म काम्य कर्म हो ।
सामान्य बोलीचालीमा पनि सन्न्यास र त्याग समानार्थी रुपमा प्रयोग हुन्छन् । नेपालमा दशनामी सम्प्रदायलाई सन्न्यासी भनिन्छ । उनीहरु आफुलाई शंकराचार्यका सम्प्रदायका अनुयायी र सन्न्यासीका वंशज बताउ“छन् ।
ऐतिहासिक युगका महानतम ऋषिमध्ये एक आचार्य शंकरका अनुसार, सन्न्यास दुइ प्रकारका हुन्छन– मुख्य र गौण । मुख्य सन्न्यास पनि दुइ प्रकारका हुन्छन् । एक ज्ञान लाभका लागि– विविदिषा र अर्को ज्ञान लाभ अनन्तर– विद्वत्सन्न्यास । गौण सन्न्यास तीन प्रकारको हुन्छ– सात्विक, राजस र तामस । ज्ञान लाभका लागि जुन विविदिषा सन्न्यास हो त्यो गेरुवा वस्त्रधारीका लागि विधान हो । श्रवण, मनन र निदिध्यासन यसको मुख्य साधन हो । यसमा केवल शरीर धारण गर्न जति कर्मको आवश्यकता पर्छ त्यति कर्म मात्रै गर्नु पर्छ । लोकसंग्रह आदि यसको गौण लक्ष्य हो । ज्ञानलाभ पछि स्वतः कर्मत्याग हुन गई भएको विद्वत् सन्न्यासलाई वास्तवमा सन्न्यास भनिन्छ ।
त्यसै गरी आश्रमको रुपमा पनि सन्न्यास एक अवस्था हुन्छ । प्राचीन ऋषिहरुले व्यक्तिको व्यक्तित्व विकासका लागि चार आश्रम ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ र सन्न्यास अनिवार्य मानेका छन् । प्रथम आश्रम ब्रह्मचर्य आश्रम अन्तर्गत व्यक्तिले गुरुको आश्रममा रहेर कठोर अनुशासन पालन गर्दै विद्याध्ययन गर्नु पर्दथ्यो । ब्रह्मचर्य समाप्त भए पछि गृहस्थ आश्रम प्रारम्भ हुन्छ । गृहस्थ आश्रमको आरम्भ २५ वर्षको उमेर पछि मानिएको छ । यस आश्रममा धर्मानुकूल उपायहरुद्वारा विवाह, जीविकोपार्जन, सन्तानको पालन, देव, पिता, अतिथि र आश्रितको यथायोग्य सत्कार गर्नु पर्छ । तेस्रो अवस्थालाई वानप्रस्थ र चौथोलाई सन्न्यास भनिएको छ । दुवै अवस्थामा शुद्धतापूर्वक जीवनयापलाई जोड दिइएको छ ।तर तेस्रो अवस्था जिम्मेवारी सन्तानलाई हस्तान्तरण गर्दै नियममा बस्ने अवस्था हो भने चौथो पूर्णतया जिम्मेवारीमुक्त शुद्धता साथ जीवनयापन गर्ने अवस्था हो । यसरी जीवनका चार विभाजनलाई संक्षिप्तमा निम्न्लिखित प्रकार व्यक्त गर्न सकिन्छ –
१. जिज्ञासा र विकासको अवस्था,
२. उद्योग र उपभोगको अवस्था,
३. ज्ञान, अनुभवको सामञ्जस्य अवस्था,
४. आत्म कल्याणको अवस्था ।
यी चार कुराहरुबाट मानव जीवन पूर्ण हुन्छ भन्ने वैदिक मान्यता रहिआएको छ ।
म्याक्समुलरले द लाइफ अफ् रामकृष्ण एन्ड हिज सेईंग्समा भनेका छन्– पहिलो र दोस्रो सबैले बुझ्छन् । तेस्रो र चौथो जीवन पवित्रता र त्यागका साथ बिताउने अवस्था हो तर त्यागपूर्ण जीवन अर्थात् सन्न्यास कस्तो हो यो हामी युरोपेलीलाई थाहा छैन । दुवै जीवनको मुख्य अन्तर के हो भने एउटामा वन बाहिर बस्ने हो जसमा परिवारसंग जीवन बिताउन सकिन्छ । केटाकेटीको रेखदेख हुनसक्छ । हवन पूजा हुनसक्छ । ती सबै कुरा जुन धर्मशास्त्रमा उल्लेख छन्, ती सबै काम गर्न सकिन्छ । अन्तिम जीवनमा एक्लै कसैको सहारा बिना बस्नु पर्छ । सबै कुरा छोडेर बस्नु पर्छ । सन्न्यासका बारेमा स्वामी विवेकानन्दले के भनेका छन् भने विश्वमा यो परम्परा हिन्दुहरुले सुरु गरेका हुन् । यो एक उत्कृष्ट परमपरा हो ।
वास्तवमा सन्न्यास भन्ने शब्दसंग संस्कृत साहित्य र परम्पराका अनुयायीले जति सजिलोसंग बुझ्न सक्छन् त्यति सजिलोसंग युरोपियनले बुझ्दैनन् । उनीहरुको भाषामा यसका लागि कुनै उचित शब्द पनि छैन । कोहीले उनीहरुलाई जंगलमा बस्ने पिछडिएको जाति भनेर पनि बुझ्न सक्छन् । ज्ञानको भण्डार र सबै सुख सयल जानेको भोगेको र त्यागेको भनेर बुझ्न कठिन मान्दछन् । उनीहरुले सुरुमा सन्न्यासीलाई जिप्सी जस्तो कुनै घुमन्ते जाति भनी बुझ्दथे । अलेक्जेन्डरको विवरण दिने इतिहासकारहरुले पनि सन्न्यासीहरुलाई वनमा बस्ने अनौठा व्यक्तिहरु भनेका छन् । युरोपियन समाजमा ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ, र सन्न्यास आश्रमको अन्तर पाईंदैन । सनातन वैदिक परम्परामा सामाजिक र गृहस्थभन्दा उच्च स्थानको सम्मान राख्ने यी व्यक्तिहरु युरोपियन दृष्टिकोणले असामाजिक मानिन्छन् ।
संस्कृतमा वानप्रस्थ र सन्न्यास अवस्थाहरुको अलग अलग नाम उल्लेख पाइन्छ तर दुवैको अन्तर के हो भने संसारको सामान्य त्याग वानप्रस्थ हो भने संसारिक तृष्णाको पूर्ण त्याग र सबै कृत्यहरुको परिसमाप्ति, मनमा कुनै चाहना नराख्नु र निश्चित वास स्थान नहुनु सन्न्यास हो । सन्न्यासीको अर्को नाम अवधूत पनि हो । जसको शाब्दिक अर्थ हुन्छ जसका सारा बन्धन समाप्त भए ।
सन्न्यासको प्रसंग बृहदारण्यक उपनिषदमा छ तर त्यस उपनिषदबाट वानप्रस्थ र सन्न्यासको अन्तर स्पष्ट हुंदैन । चारवटै आश्रमको अन्तर स्पष्ट गर्ने वाक्यांश जाबालोपनिषद, खण्ड ४ मा पाइन्छ, राजा जनकले सन्न्यास के हो र कसरी लिनु पर्छ भनी गरेको प्रश्नको उत्तरमा जसमा याज्ञवल्क्यले ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, र वानप्रस्थ पछिका सन्न्यासको विवरण दिएका छन् । तुरीयातीतोपनिषदमा अवधूत मार्गको विवरण, नारदपरिव्राजकोपनिषदमा आतुर सन्न्यास लिने तरिका तथा सन्न्यासीले पालन गर्नु पर्ने नियमहरु बताइएको छ । आदि गुरु शंकराचार्यले आठ वर्षको उमेरमा आतुर सन्न्यास लिएका थिए । स्नान गर्न जांदा खोलामा उनलाई गोहीले समात्यो । आफु जीवित बस्ने आशा नभए पछि उनले आतुर सन्न्यास लिए । किनभने उनले के सुनेका थिए भने सन्न्यास नलिइकन मुक्ति हुंदैन ।
सन्न्यासी पनि सक्कली र नक्कली हुन सक्छन् । अझ नक्कली सन्न्यासीको चुरीफुरी धेरै हुने गर्छ । सक्कली र नक्कली सन्न्यासीमा त्यही फरक हुन्छ जुन असल मुद्रा र कमसल मुद्रामा हुन्छ । तर असल र कमसल दुवै मुद्रा चलनमा छन् भने स्वाभाविक रुपमा कमसलले असललाई चलन बाहिर गराइदिन्छ । शिवपुरी ब्ाँबाको बारेमा धेरैले मृत्यु पछि मात्र थाहा पाए । पाइलटबाबाले नेपालका साधुसंग योग सिकेको बताएका छन् । जसको बारेमा पाइलटबाबालाई थाहा छ, धेरै नेपालीलाई थाहा छैन ।
तर विचक्षण अर्थात् व्यवहारकुशल मानिसहरुले सबै कर्मको फल त्याग गर्नुलाई त्याग भन्दछन् ।
भनिन्छ, अकबरको दरबारका एक जना मन्त्री बीरबल पनि ज्यादै कुशल व्यक्ति थिए ।
एक दिन अकबरले बीरबललाई सोधे– बीरबल, म ठुलो कि तिम्रो भगवान् विष्णु ?
बीरबलले तत्काल उत्तर दिए– यो पनि कुनै सोध्ने प्रश्न हो र सरकार ? हजुर नै ठूलो ।
अकबरले खुशी भएर भने– किन म ठुलो ? भगवान् विष्णुले गर्न नसक्ने मैले के गर्न सक्छु ?
बीरबल– सरकारले मलाई देश निकाला गर्न सक्नुहुन्छ । भगवान् विष्णुले त्यो गर्न सक्नुहुन्न ।
यद्यपि सजाय“ धेरै दिनसक्ने शक्ति अकबरमा देखियो तर तीनलोकका मालिक विष्णुले देश निकाला कहां गर्ने ? सारा सृष्टि उनैको छ । बीरबल जस्तो व्यक्तिलाई व्यवहारकुशल भनिन्छ ।
त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिण ः ।
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ।।३।।
कुनै मनीषीले के भन्दछन् भने कर्म जति सबै दोषयुक्त छन्, त्यसैले त्याग्नु पर्छ । र अन्यले के भन्दछन् भने होइन यज्ञ, दान, र तपको त्याग गर्नु हुंदैन ।
व्याख्या
मनीषीको अर्थ हो जसले मनन गरेर बोल्छ । जसले बोले पछि दुर्जनहरु पनि शान्त हुनजान्छन् । विचार गरेर बोल्नेले कसैको पनि कुभलो बोल्दैन । त्यसैले त्यो माननीय पनि हुन्छ । रघुवंशमा भनेको छ– माननीयो मनीषिणाम्...।
सबै कर्म दोषपूर्ण हुन्छन् । जसरी रोग निको पार्ने औषधिको दोषप्रभाव हुन्छ भन्दैमा त्यसको त्याग गर्नु हुंदैन त्यसै गरी यज्ञ, दान र तपलाई त्याग्नु हु“दैन । यो कुरा केही अन्यले भनेका छन् । यहा“ भगवान् कृष्णले आफ्नो नाम नलिइकन यज्ञ, दान, र तप त्याग गर्नु हु“दैन भन्नु भएको छ । यो कृष्णको विचक्षणताको उदाहरण हो । श्रीकृष्णले यज्ञ, दान, तप त्याग गर्ने कुराको समर्थन नगरेको स्पष्ट बताउनु भएको छ । यी दोषपूर्ण भए पनि गर्दै रहनु पर्छ । किनभने यिनै कर्मले व्यक्तिको आन्तरिक अनुभूति तिख्खर पार्छन् । यहा“निर स्मरणीय के छ भने छान्दोग्य उपनिषदमा केवल तीन कुराहरुलाई धर्मको आधार बताइएको छ– यज्ञ, अध्ययन, र दान ।
कबीरले भनेका छन्– ज्यों गु“गे ही को गुड अन्तरगत ही भावै । कुनै लाटोले गु“ड खायो । सारै मीठो लाग्यो । तर बताउने कसरी ? मुठी पारेर गालामा लगाउने ? तर के यसबाट अरुले त्यसलाई कति मीठो लाग्यो, कस्तो मीठो लाग्यो, बुझ्छन् ? केवल ईशारा वास्तविक अभिव्यक्ति होइन । बोलयो कि दोष हुन जान्छ ।
यहुदीहरु, जुन संसारका प्राचीनतम जाति मध्येको एक हो, मा एउटा अनौठो परम्परा छ । उनीहरुले ईश्वरका लागि प्रयोग हुने शब्द गड, जी ओ डी लाई पूरा लेख्दैनन् । उनीहरुले जी र डीको बीचको ओ लेख्दैनन् । यी दुवै शब्दलाई जोड्न बीचमा धर्को तान्छन् । उनीहरुको मान्यता के हो भने ईश्वर पूर्ण र दोषरहित छ । तर हामी अपूर्ण र दोषयुक्त छौं । त्यसैले हामीले प्रयोग गर्दा त्यसमा कुनै न कुनै दोष हुनजान्छ । दोषपूर्ण लेखेर आफ्नो अपूर्णताको स्वीकारोक्ति हो यो ।
निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम ।
त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ।।४।।
हे भरत श्रेष्ठ, सन्न्यास र त्याग यी दुवैमध्ये त्यागको बारेमा तिमी मेरो निश्चय सुन । हे पुरुषसिंह, त्याग तीन प्रकारको बताइएको छ ।
व्यँख्या
त्यागको एउटा अर्थ हो बहादुर, वीर । जैन धर्मका अन्तिम तीर्थंकरलाई महावीर भनिन्छ । यसको अर्थ हो, सबै कुराको त्याग गरिसकेको । उनले शरीरका वस्त्र समेत सहज त्याग गरे । करपात्रीजीले खाने थालीको समेत त्याग गरे । हातमा थापेर खाना खाने । मस्तराम बाबाले खाना, वस्त्र सारा त्यागे । कसैसंग भिक्षान्न पनि नमाग्ने । कसैले ल्याइदिए खाने, नत्र हप्तौं दिनसम्म भोकै । यदि कुनै शिष्यले खानेकुरा मागेर ल्याइहाल्यो भने छुंदै छुन्नथे । वस्त्र पनि आफैं नलगाउने । शिष्य र भक्त संगै रहेछ भने ओढाई दिन्थ्यो, नत्र निर्वस्त्र । वस्त्र जहां खस्यो, खस्यो । छोड्यो, हिंड्यो । स्वामी रामतीर्थ कुनै पनि कुरा संग्रह गर्दैनथे । स्वामी रामकृष्णले पैसा छुंदैनथे । शिवपुरी बाबाले जन्मथलो, नातेदार धनसमपत्ति सर्वस्व त्याग गरे । न्यूनतममा जीवनयापन गरे । जबकि उनलाई भेट्न भारतका राष्ट्रपति समेत काठमाडौं आएका थिए । जोसमनी सन्त ज्ञानदिलदासले गाउ“ बस्ती त्याग गरेर वनको छेउमा डेरा बनाए । ब्रह्मज्ञानी क्षितिशचन्द्र र खप्तड बाबाले आफ्नो जन्मभूमि त्यागे ।
भगवान श्रीकृष्णले निश्चित समाधान दिइरहनु भएको छ– निश्चयं शृणु, निश्चितं मतम् ।
यज्ञदान तपः कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ।
यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ।।५।।
एतान्यपि तु कर्माणि संगं त्यक्त्वा फलानि च ।
कर्तव्यानीति मे पार्थ, निश्चितं मतमुत्तम् ।।६।।
अर्थ
यज्ञ, दान तथा तपरुप कर्मलाई त्याग्नु उचित छैन (यी क्रिया अवश्य गर्नु पर्छ) किनभने यज्ञ, दान, र तपले मनीषिहरुलाई पवित्र बनाउंछन् । तर हे अर्जुन, यी कर्महरु पनि आसक्ति तथा फललाई त्यागेर गर्नु उचित हुन्छ । यस्तो मेरो निश्चित र उत्तम मत छ ।।५–६।।
व्याख्या
महात्मा गान्धी र विनोबाजीले यज्ञको अर्थ परोपकार लगाउ“छन् । मानव जातिका समस्याको हल यज्ञमा नै निर्भर छ । पं.श्रीराम शर्मा आचार्यका अनुसार यज्ञ शब्दका तीन अर्थ हुन्छन् पहिलो देव पूजा, दोस्रँे दान र तेस्रो सामूहिकपन । र यज्ञहरुको वास्तविक लाभ लिनु छ भने सार्वजनिक सहयोगद्वारा गराउनु नै सर्वोत्तम हुन्छ । महाभारत र रामायणको अध्ययनबाट के स्पष्ट हुन्छ भने त्यस कालमा यज्ञ गराउने दायिŒव राज्यको हुन्थ्यो । यसलाई आर्थिक वितरण, राजकीय सूचना सार्वजनिक गर्नु, नागरिक चेतना विस्तार, र राष्ट्रिय विषयहरुमा छलफलका लागि विद्वान्हरु संगको गोष्ठीका रुपमा प्रयोग गरिन्थ्यो । यस बाहेक ठूलो राजकीय उपलब्धि, राजाले सन्न्यास लिंदा वा राज्यारोहण गर्दा पनि यज्ञ हुने गर्थे । यद्यपि वर्तमान समयमा सार्वजनिक यज्ञ योगी नरहरिनाथले गराएको देखिन्छ तर पं. नारायण प्रसाद पोखरेलले समुदायको प्रयोग गरेर यज्ञ विधिबाट भौतिक विकासमा उल्लेखनीय काम गरेर यसको व्यापक प्रयोग गरे । उनले थोरै समयमा दुइ अरबभन्दा बढीको विकास निर्माण कार्य यज्ञ मार्फत् सञ्चालन गरेका हुन् । उनले वि.सं.२०५०को दशकमा पंं.पोखरेलको नेतृत्वमा नेपालमा यज्ञ मार्फत विद्यालय, अस्पताल, सडक, पुल, अनाथ आश्रम, वृद्धाश्रम इत्यादि आर्थिक, सामाजिक र कल्याणकारी कार्य भए । उनको अन्तिम तर अपूर्ण यज्ञ रुपन्देहीमा नै भएको थियो । जहा“ उनको रहस्यमय हत्या हुनपुग्यो । गीतामा यज्ञको महŒव विभिन्न स्थानमा व्याख्या गरिएको छ । तर यज्ञको बारेमा विस्तृत रुपमा अध्याय ३.९–१५मा व्याख्या गरिएको छ ।
गीताको उपलब्ध सबभन्दा पुरानो शांकरभाष्य, जुन आज भन्दा १२०० वर्ष अघि गरिएको हो, मा यज्ञको व्याख्या निम्नलिखित प्रकार गरिएको छ ।
नियत कर्म निःस्वार्थ भई पूरा गर्नु पर्दछ किनभने यज्ञ नै ईश्वर हो । उसका लागि कर्मफल र आसक्तिरहित भएर जुन कर्म गरिन्छ ती कर्म गर्नाले मनुष्य समुदाय कर्मबन्धनबाट मुक्त हुनजान्छ । सृष्टिको शुरुमा यज्ञ र प्रजालाई संगै उत्पन्न गरी जगतको रचयिता ब्रह्माले भन्नु भएको थियो– यस यज्ञ अर्थात् सामूहिक कृत्य र परस्पर सहयोगबाट तिमीहरुले उन्नति गर्नु । अनि तिमीहरुले चिताएको पनि पुग्ने छ ।
यस यज्ञबाट दैविक शक्तिहरुको पनि उन्नति हुनेछ । उनीहरु पानी वर्षाएर तिमीहरुको उन्नतिमा सहयोग गर्नेछन् । यसरी एकले अर्काको उन्नति गर्दै, यज्ञ भावनाद्वारा तिमीहरु सबैले ज्ञान प्राप्त गर्ने छौ ।
यज्ञद्वारा सन्तुष्ट भए पछि देवताहरुले दिएका स्त्री पुत्र आदि इच्छित भोग तिमीहरुलाई दिने छन् । देवता अर्थात् शक्तिहरु । सबै प्राकृतिक शक्ति अनुकूल नभइकन उन्नति गर्न सकिंदैन । आुधनिक विज्ञानले पनि गीतामा जस्तै आज मानसिक शक्तिलाई प्राकृतिक शक्तिको रुपमा स्वीकार गर्दछ ।
ती देवताहरुले दिएका भोग उनीहरुलाई सम्मान नदिइकन जसले केवल आफ्ना शरीरको तृप्तिका लागि मात्र कर्म गर्छ त्यो देवताको भाग खाने भएकोले चोर हो ।
मानव समुदायले प्रकृतिको सम्मान नगरीकन केवल आफ्ना आवश्यकता पूरा गर्न जथाभावी उत्पादन र उपभोग गरेकोले नै वर्तमान समयको भीषण वातावरणीय समस्या उत्पन्न भएको हो भन्नेमा सबै वातावरणविद् एक मत छन् । आजको वातावरण बिगार्नुमा, पशुपंक्षी लोप गराउनुमा, उर्वराशक्ति ह्रास गराउनुमा मानव समुदायले अरबौं खरबौं रुपैया“ खर्च गरेको छ । यो वातावरण सित्तैमा बिग्रेको होइन । तर के त्यत्तिकै लगानीमा पुनरुद्धार हुन सक्छ?
प्राणीहरुको प्रत्यक्ष उत्पत्ति अन्नबाट हुन्छ किनभने उपभोग गरिएको अन्नबाट रगत र वीर्य बन्छ र प्राणी उत्पत्तिको आधार रगत र वीर्य नै हो । अन्नको उत्पत्तिको आधार वर्षा हो र वर्षाको आधार यज्ञ हो । यज्ञानुष्ठान विहित कर्मबाट उत्पन्न हुन्छ । कर्म समुदयलाई वेदबाट र वेद स्वयं परमात्मा हो भन्नेकुरामा ध्यान राख्नु पर्दछ । यसले के सिद्ध हुन्छ भने सर्वव्यापी परम अक्षर परमात्मा सदा यज्ञमा नै प्रतिष्ठित छ तसर्थ यज्ञ क्रिया सृष्टि चक्रको प्रतीक हो । अग्निमा विधिपूर्वक दिइएको आहुति सूर्यसंगै सम्बन्धित हुन जान्छ र सूर्यको आधारमा नै वर्षा हुन्छ । वर्षा भनेको अन्नको आधार हो र प्राणीहरुको जीवन अन्नमा नै भर पर्छ ।
क्रियारुप कर्म, वेदरुप ब्रह्मबाट उत्पत्ति भएको हो । वेदरुप ब्रह्म साक्ष्ाँत् परमात्मा नामक अक्षरबाट उत्पत्ति भएको छ । सबै अर्थहरुलाई प्रकाशित गर्ने भएकोले नै त्यो सर्वगत् हो । यज्ञ विधिमा वेदको प्रधानता भएकोले जसले त्यो गर्छ त्यो सर्वगत हुंदै सदा यज्ञमा प्रतिष्ठित हुन जान्छ । जुन मानिसले जगतको चक्र अनुसार कर्म गर्दैन त्यसको जीवन पापमय भएको हुन्छ । यस्तो केवल इन्द्रिय भोगमा लिप्त मानिस बांच्नु पनि व्यर्थ छ । तसर्थ अज्ञानी अधिकारीले कर्म अवश्य गर्नु पर्छ । अनात्म अधिकारी पुरुषलाई आत्मज्ञानको योग्यता प्राप्त हुनु अघि ज्ञान निष्ठा प्राप्त गर्न कर्मयोगको अनुष्ठान अवश्य गर्नु पर्दछ । शंकराचार्यका अनुसार, आत्मज्ञान प्राप्त गर्न यज्ञानुष्ठान अनिवार्य विधि हो । यो देवता र मनुष्यका बीचमा सम्बन्ध स्थापित गर्ने धार्मिक कृत्य पनि हो ।
यज्ञ आधुनिक विज्ञानको उद्गम बिन्दु पनि हो । आधुनिक विज्ञानको आधार गणित हो र गणितको प्रारम्भ यज्ञको आहुतिहरुबाट भएको हो । गणितको एक महत्वपूर्ण शाखा ज्यामितिको आविष्कार यज्ञवेदीबाट भएको हो । महान् वैज्ञानिक आइन्स्टाइनले स्पष्ट शब्दमा भनेका छन्– हामी वैदिक ऋषिमुनिहरु प्रति ऋणी छौं । किनभने उनीहरुले गणितको आविष्कार गरेका हुन् । गणितको प्रयोग बिना आजको भौतिक विज्ञानले उचाई प्राप्त गर्न सक्दैनथ्यो । सुप्रसिद्ध जीव वैज्ञानिक थोमस हग्बेनले भनेका छन्– वैदिक ऋषिहरुले विश्वलाई शून्य दिए जसले वर्तमान गणित विकसित हुनसक्यो । मनुस्मृतिमा भनिएको छ– सत्य युगमा तप, त्रेतामा ज्ञान, द्वापरमा ज्ञानको महत्त्व भए जस्तै कलियुगमा दानको महत्त्व छ । स्वामी अपूर्वानन्दका अनुसार, दान चार प्रकारका हुन्छन्
१. ज्ञान दान
२. विद्या दान
३. प्राण दान
४. अन्न दान
यसमध्ये ज्ञान दान सर्वोत्कृष्ट दान हो । किनभने ज्ञाननै समाधानको अन्तिम साधन हो । यदि ज्ञानले कुनै समस्याको समाधान हुंदैन भने संसारमा कुनै पनि कुराले समाधान हुन सक्दैन । त्यसैले गीता ४.३८ मा भनिएको छ, न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते ।
निश्चित मत प्रस्तुत गर्नाले भगवान् कृष्णलाई महानतम गुरु भनिएको हो ।

नियतस्य तु सन्न्यासः कर्मणो नोपपद्यते ।
मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ।।७।।
अर्थ
अनि, तोकिएका कर्मको त्याग, सन्न्यास, हुन सक्दैन । अविवेकीबाट हुने त्यस्तो परित्यागलाई तामस भनिएको छ ।।७।।
व्याख्या
शेरे आफ्नो बिरालोसंग दिक्क पर्यो । अब यसलाई घर नफर्कने गरी कतै छोडेर आउ“छु भन्दै झोलामा हालेर नजीकै जंगलमा छोडेर आयो । घर फर्केर आयो । ढोकामा त बिरालो बसिराखेको ।
खपि नसक्नु रिस उठ्यो । अर्को चोटि घनघोर जंगल भित्रै लिएर गयो । अनि बिरालोलाई छोडेर घर फर्किने बेलामा घरमा फोन गर्यो– मैया“, बिरालो घर आयो ?
श्रीमती– अ“, आइपुग्यो ।
शेरेले रिसाएर भन्यो– त्यस अलच्छिना बिरालोलाई तुरुन्तै यहा“ पठाउ त । मैले बाटो बिराए“ ।
बिरालो भनेको हाम्रा सांसारिक इच्छाहरु हुन् । जुन त्याग गर्न खोज्यो झन् गहिरो गरी भित्र बस्छ । शेरेले झैं आफैं बाटो बिराइन्छ ।
सात्त्विक त्यागका विविध उदाहरण इतिहास र पुराणमा पाइन्छन् । महावीरले राजपाठ त्याग गरे । सिद्धार्थले १८ वर्षमा पत्नी यशोधरा र भर्खर जन्मेको पुत्र त्याग गरे । बुद्धत्व प्राप्त भए पछि जब बुद्ध कपिलवस्तु आए, बुद्धलाई दर्शन गर्न सबै आए तर यशोधरा आइनन् । बुद्ध नै सारिपुत्रलाई लिएर भेट्न गए । त्यहां यशोधराले बुद्धको पाउ स्पर्श गरिसके पछि एक गहन प्रश्न गरिन्– जुन सत्य तपाईंले निरञ्जना नदीको तटमा बोधिवृक्षको मुनि प्राप्त गर्नु भयो । के त्यो सत्य यहां छैन ? र यहां त्यसको बोध हुन सक्दैन? बुद्ध निरुत्तर भए ।
पछि आफैंले सहर्ष राहुललाई प्रव्रज्या लिन प्रेरित गरिन् । आफैंले पनि प्रव्रज्या मागिन् । यद्यपि बुद्धले नै यशोधरालाई प्रव्रज्या लिन अनेक आलटाल गरे ।
भनिन्छ, बुद्धले वनमा गरेका तपस्याहरु यशोधराले दरबारमा गरिन् । जब यशोधराले खबर सुनिन् कि बुद्धले एक छाक खान्छन् भुईंमा सुत्छन् र साधारण चीवर लगाउंछन् । उनले पनि दरबारमै बसी सोही अनुसरण गर्थिन् । यशोधराको जीवन त्यागको समुद्र छ । बिलकुल निस्वार्थ ।
रामका साथमा गएकी सीताको जीवनको त्याग बारे त कथा नै बनेको छ । तर लक्ष्मणकी प्रिया, उर्मिला, जसलाई वनमा जान पतिबाट अनुमति प्राप्त भएन । पतिको आज्ञा मानेर चौध वर्ष एक्लै जीवन बिताइन् । उनको जीवनको त्याग अद्भुत छ । ईश्वरभक्ति, आफ्नै मात्र होइन सौताने सासुहरुको निरन्तर सेवा । र निरन्तर लामो प्रतिक्षा ।
दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् ।
स कृत्वा राजसं नैव नैव त्याग फलं लभेत् ।।८।।
कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेद्रर्जुन ।
सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्विको मतः ।।९।।
अर्थ
कर्म गर्नु दुख छ भन्ठानेर शरीरलाई कष्ट हुन्छ भन्ने डरले जसले कर्मलाई त्याग गर्छ, उसले राजस त्याग गरेको छ । त्यस्तो त्याग गरेर पनि त्यागीले त्यागको फल पाउंदैन ।।८।। हे अर्जुन, कर्म गर्नै पर्दछ भन्ने यस्तो कर्तव्य बुद्धिले आसक्ति र फललाई त्यागेर जुन नियत कर्म गरिन्छ त्यस आसक्ति र फलको त्यागलाई सात्त्विक त्याग भनिन्छ ।।९।।
व्याख्या
स्वामी रामकृष्णले आफ्ना शिष्यहरुलाई भन्ने गर्थे– ईश्वर लाभ नहुञ्जेल सबै कर्म– यज्ञ, दान, तप, पूजा, विधि, ध्यान, स्नान, जप इत्यादि गर्दै रहु । उनले बडो सरल शब्दमा भनेका छन्– फल आएपछि फुल आफैं झर्छ । ईश्वर लाभ पछि कर्ममा आसक्ति आफैं हराउंछ । उनले आफ्ना हातले धनसम्पत्ति छुंदैनथे । स्वामी विवेकानन्दका अनुसार, एक पटक माता सारदाले केही पैसा रामकृष्णको ओच्छ्यानमा राखेर बिर्सिछन् । त्यस रात भरि रामकृष्ण छटपटीले निदाउन सकेनन् । त्यो पैसा त्यहांबाट हटाए पछि मात्र उनी निदाए । उनको त्याग यस्तो थियो । झुक्याएर पनि उनलाई कुनै सांसारिक वस्तुको प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष भोग गराउन सकिंदैनथ्यो ।
उपनिषदहरुमा त्यागका उच्चतम आदर्श प्रस्तुत गरिएका छन् । ईशा उपनिषदको पहिलो श्लोक तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा... उसले मात्र वास्तविक भोग गर्छ, जसले त्याग गर्छ...भन्दै त्यागको महिमाबाट प्रारम्भ गरिएको छ ।
गीतालाई पनि उपनिषद् भनिन्छ । यसको हरेक अध्याय एउटा उपनिषद् हो । अठारौं अध्यायलाई मोक्षसन्न्यासयोग भनिएको छ । सन्न्यास नभई मोक्ष हु“दैन । मोक्ष अर्थात् मुक्ति । यस अध्यायमा सम्यक न्यास र मुक्तिको सम्बन्ध बताइएकोा छ । यस अध्यायमा भगवान् कृष्णले तीन प्रकारका त्याग बताउनु हुन्छ । तर व्याख्याको क्रम उल्टो छ । अन्य सबैको क्रम बताउ“दा सात्त्विक, राजस अनि तामस क्रमशः बताइएको छ । तर त्यागको सन्दर्भमा पहिला तामस, अनि राजस र अन्तमा सात्त्विक त्यागको व्याख्या गरिएको छ । यसबाट भगवान् कृष्णको त्यागलाई हेर्ने दृष्टिकोण व्यक्त हुन्छ । अर्को ध्यान दिनु पर्ने कुरा के भने सन्न्यासलाई सात्त्विक, राजस, र तामस भेद गरिएको छैन । यसबाट सन्न्यास प्रति भगवान श्रीकृष्णको स्वाभाविक आदर देखिन्छ । सन्न्यासको अर्थ हो सम्यक् न्यास ।
न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते ।
त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ।।१०।।
अर्थ
अकुशल कर्मलाई जसले द्वेष गर्दैन र कुशल कर्ममा जो आसक्त हुंदैन, त्यस्तो शुद्ध, सत्त्वगुणयुक्त, संशयरहित र मेधावी नै (सच्चा) त्यागी हो ।
व्याख्या
कुशलको अर्थ हो प्रसन्नता । कुशल मंगल छ ? भनेर सोध्नु भनेको खुशीसाथ हुनुहुन्छ भनेको हो । अकुशल भनेको प्रसन्नता नदिने भनेको हो । त्यसैले कुशल र अकुशल भनेको खुशी दिने र खुशी नदिने काम । जुन मानिस खुशी दिने वा बेखुशी दिने काममा आसक्त हुंदैन । आसक्तको अर्थ हो खुशी दिने कामले खुशी र बेखुशी दिने कामले दुखी हुंदैन । त्यो संशय, अनिश्चिता र द्विविधारहित हुन्छ । त्यो नै बुद्धिमान हो । वास्तविक कुरा बुझे पछि सबै अन्तर समाप्त हुन जान्छन् । संशयहरु छिन्न भिन्न हुन्छन् । ठूलो मानिस चकलेट पाएर खुशी हुंदैन । किनभने उसले यसको आसक्ति बेकार हो भन्ने बुझेको छ । जसले संसार बुझेको छ, उ यसमा आसक्त हुंदैन । त्यसैले आचार्य शंकरले भनेका हुन्, जगन्मिथ्या । जगत्लाई हामीले जस्तो देखेका छौं, शंकरले त्यस्तो देख्दैनन् । जापानमा वल्लो घरको पुतलीको पल्लो घरका पुतलीसंग विवाह हुंदा जन्ती बोलाउने र बाजा बजाउने चलन छ । घरका सारा बुढाबढी त्यस विवाहमा सरीक हुन्छन् । भोज हुन्छ । घरका सबै मानिसले उही अभिनय गर्छन् जुन युवायुवतीको विवाहमा हुन्छ । युवकयुवतीको विवाह बहुत ठुलो कुरा हो । तर वृद्धहरुका लागि त्यो पुतली खेल हो । के फरक छ र ?
लोक व्यवहारलाई संगै लिएर जाने उदाहरण हामी भगवान् श्रीकृष्णको जीवनमा पाउंछौं । उनको प्रसन्नता वा अप्रसन्नता, हिंसा वा जीवनदान कुनैमा पनि संशयरहितता छ । आक्रोश वा खुशी छैन । प्रसन्न पनि हुन्छन्, दुखी पनि हुन्छन् तर त्यसमा आसक्ति छैन । न दुखमा, न सुखमा । एकनासको सामान्य अवस्था ।

न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः ।
यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ।।११।।
अर्थ
(किनभने) शरीरधारीले सम्पूर्ण कर्मको त्याग गर्न सक्दैन । तर जसले कर्मफलको त्याग गर्छ, उ त्यागी हो, यस प्रकार बताइन्छ ।
व्याख्या
मानिसले कुनै पनि क्रियाकलाप आफ्ना आवश्यकताको पूर्ति हेतु गर्छ । मानिसका आवश्यकता कति छन् ? आवश्यकता भनेको मानिसलाई चाहिने वस्तु र सेवाहरु । सबैलाई थाहा छ मानिसका आवश्यकता अनन्त छन् । त्यसैले अर्थशास्त्रमा यो शब्द कहिल्यै पनि एक वचनको रुपमा प्रयोग हुंदैन । त्यसमा दिनक्कै नयां नयां आवश्यकता थप भइ रहेका हुन्छन्, मृत्युपर्यन्त । मानिसका आर्थिक आवश्यकतालाई तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ– अनिवार्य, आरामदायक, र विलासिता । मानिसका अनेक सामाजिक र मनावैज्ञानिक आवश्यकता पनि हुन्छन् । जस्तै, स्नेह, सम्मान, सामाजिक रहनसहन, संस्कृति, भाषा, ज्ञान, र अस्तित्त्वको चाहना । मानिस सामाजिक प्राणी भएकोले उसले परिवारबाट, समाजबाट अनेक प्रकारका चाहना राख्छ । मानसिक क्षमता राख्ने प्राणी भएकोले उसका व्यक्तिगत मानसिक आवश्यकता पनि हुन्छन् । लक्ष्मी प्रसाद देवकोटालाई कसैले कविता नलेख यो अनावश्यक काम हो भने के होला ? लेख्नु उनको मानसिक आवश्यकता हो । कैयौं चित्रकारले चित्र कोरेर लुकाएर राखेका उदाहरण छन् ।
मानिसले विलासिता आवश्यकता पूरै त्याग गर्नसक्छ । आरामदायक आवश्यकता पनि एक हदसम्म त्याग गर्नसक्छ । तर अनिवार्य आवश्यकता त्याग गर्न सक्दैन । मानिसलाई भोक लाग्छ । उसलाई निद्रा लाग्छ, सुरक्षा चाहन्छ । मानिसले आनन्द चाहन्छ । यदि भौतिक आवश्यकता नै मानिसले त्याग गर्न सक्दैन भने सामाजिक, मनोवैज्ञानिक र मानसिक आवश्यकता त अझै सूक्ष्म हुन्छन् । त्यसैले भगवान् कृष्णले भन्नु हुन्छ– कर्म त्याग होइन, कर्मफल त्याग गर्नु पर्छ ।
अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् ।
भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु सन्न्यासिनां क्वचित् ।।१२।।
अर्थ
कर्मफलको त्याग नगर्ने मानिसलाई कर्मको शुभ, अशुभ, र मिश्रित गरी तीन प्रकारका फल प्राप्त हुन्छ । तर कर्मफल त्याग गर्ने सन्न्यासीलाई (यी तीनै प्रकारका फलमध्ये) केही पनि हुंदैन ।
व्याख्या
जीवनको व्यवसायमा तीन प्रकारका परिणाम प्राप्त हुन्छन्– नाफा, नोक्सान, र मिश्रित अवस्था । यदि जीवनको व्यवसायमा हामीले थोरै परिश्रम गर्दा सोचे अनुरुप वा बढी हात पर्यो भने त्यसलाई वृद्धि वा नाफा वा राम्रो भयो भनिन्छ । तर सोचे विपरीतको फल प्राप्त हुन्छ भने त्यसलाई क्षय वा हानि वा उपलब्धि खोसिएको भनिन्छ । र तेस्रो फल हो दुवैको मिश्रण । दुवैको बराबर मिश्रण हानि (नाफा) रहितताको अवस्था हो । न उधोका लेना न माधोका देना । यसभन्दा कम वा बढीमा हानि वा नाफा हुन्छ । यी सबै अवस्था सामान्य मानिसका लागि हुन् । यस जन्मको नभए विगत जन्मको पनि कर्मफल भोग गर्नुपर्छ । तर शांकरभाष्यमा आचार्य लेख्छन्– सन्न्यासी पूर्णतया मुक्त हुन्छ । उसलाई असल, खराब वा मिश्रित कुनै प्रभाव पर्दैन । किन ? किनभने उसले हानि मात्र होइन नाफा पनि त्याग गरिसकेको हुन्छ ।
तर, जसले नाफाको आशा गर्दैन उसलाई हानिले के प्रभाव पार्न सक्ला ?
पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे ।
साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् ।।१३।।
अर्थ
हे महाबाहु, सम्पूर्ण कर्महरुको सिद्धिका लागि पा“च कारणहरु बताइएका छन्, सुन । यो कुरा सांख्य र कृतान्त दुवैले पुष्टि गर्छन् । ।।१३।।
व्याख्या
सांख्ये भनेको सांख्यशास्त्र वा सांख्य दर्शन हो । विद्वान्हरुले कृतान्तको अर्थ गर्छन् वेदान्त शास्त्र अर्थात् उपनिषद् दर्शन । यहा“ यो अर्थ पनि मिल्छ । तर सर्वसार उपनिषदमा वेदान्तको सम्बन्धमा शताब्दीका महान् वक्ता ओशो रजनीशको विश्लेषण छ– वेदको सही पर्याय हो विज्ञान, साइन्स । त्यसैले वेदान्तको अर्थ हो जहां ज्ञानको पनि अन्त हुन्छ । त्यो अवस्था जब ज्ञान पनि पछि छोडिन्छ, त्यो वेदान्त हो । वेद जुन साधनले जानिन्छ त्यो ब्रह्म हो र ब्रह्म जुन कुराले जानिन्छ त्यो वेदान्त हो । वेद नोईंग हो र वेदान्त बीईंग हो । ज्ञानी र ज्ञानातीतमा जुन अन्तर छ, त्यही अन्तर ज्ञानी र वेदान्तीमा हुन्छ । आचार्य शंकरले पनि वेदान्ती अवस्थालाई धर्माधर्म सबै त्याग गरेको भनेका छन् ।
अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् ।
विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ।।१४।।
शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नर ः ।
न्याøयं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतव ः ।।१५।।
तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः ।
पश्यत्कृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मति ः ।।१६।।
अधिष्ठान (शरीर), कर्ता (मन), करण (इन्द्रिय), प्राणादि वायु (प्राण, अपान, समान, उदान, व्यान) यी चार (कुरा भए) र पांचौं दैव । विविध अनेक प्रकारका चेष्टाका लागि...। मानिसले मन, शरीर, र वाणीले उचित वा अनुचित जुन कर्म गर्दछ, त्यसका यी पांच हेतु (कारण) हुन्छन् तर यस्तो भए तापनि जुन अकृत (अशुद्ध) बुद्धि भएकोले त्यस, कर्मको, विषयमा केवल आफुलाई कर्ता देख्छ, त्यस मलिन बुद्धि मानिसले यथार्थ देख्दैन ।।१४–१६।।
व्याख्या
परिणामबाट कारण अनुमान गर्न रेवरेन्ड थोमस बेयजद्वारा गणितीय सिद्धान्त प्रतिपादन गरिएको छ । बेयजको के विश्वास थियो भने ईश्वरको चाहना मनुष्य मात्रको सुख र खुशी हो । यसलाई गणितीय रुपमा प्रमाणित गर्न उनले तथ्याङ्क संकलन गरे । उनले त्यसको विश्लेषणका विधि पनि निर्माण गरे । बेयजको यस विधिलाई प्रतिलोम प्रायिकता– इन्वर्स प्रोबेबिलिटी थियोरम पनि भनिन्छ । बेयजको त्यस साध्यबाट जुन परिणाम निस्क्यो संभवतः त्यो उनको विचार अनुसार उपयुक्त भएन । अनि उनले यसलाई प्रकाशित गर्न रुचि लिएनन् । उनको मृत्युका धेरै पछि पियरे साइमन लैप्लास भन्ने गणितज्ञले स्वतन्त्र रुपमा त्यस पाण्डुलिपिलाई पत्ता लगाएर त्यस विवरणलाई गणितीय सिद्धान्तको वर्तमान रुप दिए ।
हिन्दु शास्त्रकारहरुले बारम्बार कारण र परिणाम मात्र होइन परिणाम र कारण सम्बन्ध स्पष्ट गरेका छन् । कुनै घटना भर्खरका कारणको परिणाम मात्र नभएर जन्मौंजन्मका कारणको परिणाम पनि हुनसक्छ । सृष्टिमा घटित हुने घटनाको केवल एक मात्र कारण पनि हुंदैन । अनेकौं कारण हुन्छन् । यसलाई सप्ष्ट गर्न महाभारतमा अनेक उदाहरण छन् । कर्ण पर्वको उदाहरण प्रस्तुत छ । अर्जुनभन्दा बहादुर भइकन पनि कर्ण किन युद्धमा पराजित भयो ? भन्ने प्रश्नको उत्तरमा महाभारतमा कर्णको मृत्युको कारण केवल अर्जुन मात्र होइन भन्ने कुरा यस प्रकार बताइएको छ–
१. आफैंले दिएको आश्वासन–
कुन्तीले कर्णलाई उसका जन्मको रहस्य महाभारत युद्धको पूर्व सन्ध्यामा अचानक बताइन्– बाबु, तिमी राधेय होइनौ । तिमी कौन्तेय हौ । ज्येष्ठ पाण्डव । कुमारी अवस्थामा सूर्य पुत्रको रुपमा जन्माएकाले मैले समाजमा कलंकित हुने भयले त्याग गर्नु पर्यो । भाईहरुसंग युद्ध नगर । यो सुनेर कर्ण दुखी भए । तर कुन्तीलाई भने– दुर्योधन मेरो मित्र हो । मैले उसलाई युद्धमा साथ दिने वचन दिइसकेको छु । तर मैले तपाईंलाई के आश्वासन दिन्छु भने तपाईंका पांच पाण्डव सुरक्षित रहनेछन् । मैले अर्जुनलाई मारें भने म समेत पांच जना र अर्जुनले मलाई मार्न सके भने म बाहेक पांच जना । तर म राधेय भएर हुर्कें अब राधेय भएरै मर्न चाहन्छु ।
२. गुरुको कोप–
कर्णले शस्त्र विद्या सिक्नका लागि गुरु द्रोण कहां गएर निवेदन गरे । द्रोणले राजपुत्रहरुलाई सिकाएको स्थानमा एक साधारण सूतपुत्र लिन अस्वीकार गरे । त्यस पछि उनी परशुरामजी कहां पुगे । कर्णले आफुलाई भृगुवंशीय ब्राह्मणको सन्तान बताएर धुनर्विद्या सिक्न थाले । एक दिन परशुरामको शिरलाई कर्णले काखमा राखेर गुरुको सेवा गरिरहेका थिए । यसै समयमा एउटा कीराले भयानक पीडा दिने गरी कर्णको गोडामा टोक्यो तर कर्णले गुरुको सुविधाका लागि सबै सहन गरे । गुरुलाई यो थाहा भयो । कर्णको पीडा सहन गर्ने यो क्षमता देखेर परशुरामलाई उसको जातिको विषयमा शंका भयो । उनले क्रोधित भएर भने– तं ब्राह्मण हुनै सक्दैनस । त“ क्षत्रिय हुनुपर्छ । सांचो कुरा भन त“ को होस् ? नत्र मैले त“लाई सराप दिन्छु । कर्णले डराएर भने– म सूतपुत्र राधेय हुं । तर मलाई रथ चलाउन रुचि छैन । मलाई हतियार चलाउनमा रुचि छ । त्यसैले मैले असत्य जानकारी दिएर शिक्षा लिएको हुं । परशुरामले भने– गुरुलाई झुक्क्याएर सिकेकोले त्यो ब्रह्मास्त्र विद्याले अन्तिम क्षणमा त“लाई साथ दिने छैन ।
३. इन्द्रको भिक्षा–
सूर्यपुत्र कर्ण कवच कुण्डलसंगै जन्मेका थिए । यी दुवै कुराले कर्ण अजेय थिए । इन्द्रले अर्जुनको रक्षा गर्नका लागि भिक्षु वेशमा गई कर्णको सुरक्षा कवच र तेज बढाउने कुण्डल भिक्षा मागेका थिए । सूर्यले कर्णलाई छद्म वेशमा आएको इन्द्रलाई आफ्नो सुरक्षा कवच नदिन सावधान गरेका थिए । कर्णले सबै कुरा जान्दाजान्दै पनि माग्न आएकोलाई विमुख नफर्काउने आफ्नो नियम अनुसार, आफु असुरक्षित हुने गरी कवच र कुण्डल सहर्ष दान गरेका थिए ।
४.शल्यद्वारा हतोत्साहन–
कर्णका सारथी तथा युधिष्ठिरका मामा शल्य (जुन माद्रीका भाई हुन्) थिए । उनलाई दुर्योधनले झुक्क्याएर आफ्नो पक्षमा मिलाएको थियो । तर उनले युधिष्ठिरलाई वचन दिएका थिए– भाञ्जा, तिमीहरुलाई अन्याय भएको जानेको छु । म तिमीहरुलाई साथ दिन आएको थिएं तर मलाई बाटोमा स्वागत सत्कार गरेर झुक्याइयो । तथापि मैले तिमीहरुको विजयका लागि नै चिन्तन गर्ने छु । उनले कर्णको सारथीको रुपमा रथ चलाउंदा कर्णलाई निरन्तर हतोत्साहित गर्दै भन्ने गर्थे– हे कर्ण तिमीले अन्यायको साथ दिइरहेका छौ । त्यसैले तिमी असफल हुने छौ । फलस्वरुप कर्ण उत्साहहीन हुंदै जान्थे । र उत्साहहीन योद्धाको जीत हु“दैन ।
५.दैव इच्छा–
शास्त्रकारहरुले दैवका विभिन्न अर्थ गरेका छन्– धर्माधर्म, पूर्व संस्कार, अन्तस्करण वा अज्ञात शक्ति । वास्तवमा यी सबैको सामूहिक रुप नै दैव हो । यसलाई दैव इच्छा, अज्ञात कारण वा एक्स फ्याक्टर भन्न सकिन्छ । महाभारतकारका अनुसार, दैव इच्छा के थियो भने अर्जुन सुरक्षित होस् र कर्ण असुरक्षित होस् ।
कर्णको द्वन्द्वपूर्ण मानसिक अवस्था, निष्ठा, र दानलाई आधार बनाएर लेखकहरुले सुन्दर सुन्दर कथाहरु रचना गरेका छन् । यसमा हिन्दीमा कर्ण की आत्मकथा र नेपालीमा द्वन्द्वको अवसान विशेष उल्लेखनीय छन् ।
यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।
हत्वापि स इमा“ल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ।।१७।।
ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधः कर्मचोदना ।
करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ।।१८।।
जसमा म कर्ता हुं, यस्तो भाव हु“दैन, र जसको बुद्धि शुभाशुभ कर्ममा लिप्त (एकोहोरिएको) हु“दैन, त्यो पुरुष, यी सब लोकलाई मारेर पनि वास्तवमा हत्या गर्दैन, बद्ध पनि हुंदैन । ज्ञान, ज्ञेय, र ज्ञाता यी तीन कर्मका प्रेरक हुन् । करण, कर्म, र कर्ता यी तीन कर्मका आश्रय (संग्रहकर्ता ) हुन् ।।१७–१८।।
व्याख्या
मनोविज्ञानको आधुनिक शाखा ज्ञानशास्त्र (काग्निटिभ साइन्स) गीताको यस श्लोकको विस्तार हो । यसमा सिकाई र त्यसलाई व्यवहारमा उतार्ने मानवीय मनोविज्ञानलाई विश्लेषण गरिएको छ । ज्ञान प्राप्त गर्ने तीन चरण र प्राप्त ज्ञानलाई क्रियात्मक रुप दिने तीन चरणका बारेमा वैज्ञानिक विशलेषण गरिएको छ । यसमा एक परिज्ञाता बाहेक सबै कुरा परिभाषित छन् । परिज्ञाता त्यो हो जसले सबै कुरा जान्दछ । (जसले सब कुरा जान्दछ, भन्ने मान्यताको द्वितीय श्रेणीको मान्यता के हुन्छ भने त्यसलाई जान्ने अर्को केही हुंदैन । त्यो अन्तिम हो, त्यसैले त्यो अपरिभााषित छ ।) तीन प्रकारका ज्ञान र तीन प्रकारका बुद्धि
ज्ञानं कर्मं च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः ।
प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ।।१९।।
गुणको संख्या गर्नेहरुले ज्ञान, कर्म, र कर्ता गुणका भेदले तीन प्रकारका बताउंछन् । त्यो पनि यथावत्, जस्तो छ त्यस्तै, मैले भन्छु, सुन ।।१९।।
व्याख्या
गुणको संख्या गर्नेहरु भनेको सांख्य शास्त्रकारहरु । यस शास्त्रमा सृष्टिको सम्पूर्ण विवरणलाई २४ वटा संख्याको रुपमा सबभन्दा पहिले प्रस्तुत गर्ने शास्त्र हो सांख्य शास्त्र । यसको कुनै मतले मूल प्रकृति र अन्य प्रकृतिको कुरा गर्छन् भने कुनैले पुरुषको रुपमा ईश्वरलाई पनि समावेश गर्छन् । सांख्यशास्त्रका प्रणेता अक्षपाद गौतम हुन् । उनलाई सांख्यकपिल (आलारकालाम?) पनि भनिन्छ । कपिलसांख्यको मत र बुद्धदर्शनको मत सारमा मिल्छ । गीतामा सांख्य मतका आधार बताइएका २५ तत्त्व निम्नलिखित छन्–
क) १.मूल प्रकृति वा पुरुष,
ख) २. बुद्धि,
ग) ३. अहंकार,
घ) पांच ज्ञानेन्द्रिय– ४.इन्द्रिय, ५.आंखा, ६.कान, ७.नाक, ८.जिब्रो, ९.छाला,
ङ) पांच कर्मेन्द्रिय– १०.मुख, ११.हात, १२.खुट्टा, १३.जननेन्द्रिय (उपस्थ), १४.उत्सर्जन इन्द्रिय (गुदा),
च) पांच ज्ञानेन्द्रियका पांच विषय, १५.रुप, १६.शब्द, १७.गन्ध, १८.रस, १९.स्पर्श, छ) २०. मन (यी सबै इन्द्रियभन्दा माथि),
ज) पांच स्थूलभूत वा महाभूत वा तत्त्व– २१.भूमि, २२.आकाश, २३.वायु, २४.अग्नि, र २५.नीर ।
गीतामा प्रकृतिलाई जड तर सक्रिय मानिएको छ । पुरुषलाई साक्षी चेतन भनिएको छ । केवल विश्व ब्रह्माण्डको अध्यक्षता गर्ने भनिएको छ । तर जड प्रकृति र चेतन पुरुष दुवैको संयोग नभइ केही पनि हुन सक्दैन भन्ने मानिएको छ । यस अवधारणालाई आधुनिक विज्ञानको पदार्थ र ऊर्जा यी दुइ अवधारणाको व्याख्या गर्न प्रयोग गरिएको छ । भौतिक वैज्ञानिक ब्रायन डेभिड जोसेफ्सनका अनुसार– वेदान्त र सांख्यद्वारा नै क्वान्टम सिद्धान्त व्याख्या गर्न सकिन्छ । किनभने यी दुइ सिद्धँन्तले मात्र मस्तिष्क र विचारको नियम दिन्छन् । क्वान्टमको अर्थ यस्तो कुरा हो जुन आधा पदार्थ र आधा तरंग (ऊर्जा) हो ।
परमाणु वैज्ञानिक नील बोहरले परमाणु विज्ञानका गूढ रहस्य पत्ता लागउन उपनिषद अध्ययन गर्थे । उनले भनेका छन्– मलाई जब जब शंका लाग्छ । अरु समाधान पाईंदैन । अनि उपनिषद् खोलेर पढ्छु ।
सुप्रसिद्ध भौतिक शास्त्री ज्याक सर्फातीका अनुसार– सृष्टिको आधार स्पष्ट बुझाउन सांख्य बाहेक अरु कुनै सिद्धान्तले सक्दैन ।
गीतामा कुनै घटनाको कारण र परिणामको सम्बन्धको वैज्ञानिक व्याख्या छ । तर त्यसमा एउटा मान्यता के गरिएको छ भने एउटा अज्ञात तत्त्व अवश्य रहन्छ । जति धेरै कुरा जाने पनि एउटा कुरा फेरि पनि अज्ञात रहन जानेछ । जतिसुकै ठूलो वैज्ञानिक व्याख्या गरिए तापनि केही कमी रहन जान्छ । हिजोका वैज्ञानिक तथ्य आज त्रुटिपूर्ण भएका छन् । आज वैज्ञानिक भनिएको व्याख्या भविष्यमा यसै अज्ञात तत्त्वले गर्दा कुन रुपमा प्रस्तुत हुन जाने हो ? कसले भन्न सक्छ । त्यसैले आज असत्यीकरणको सिद्धान्तलाई दार्शनिकहरुले स्वीकार गर्छन् । भगवान् श्रीकृष्णको गीता व्याख्या आधुनिकतम विज्ञानको पनि व्याख्या हो । भविष्यका लागि पनि यसमा स्थान छ ।
सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्ष्यते ।
अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि मामकम् ।।२०।।
पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान् ।
वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ।।२१।।
यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम् ।
अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम् ।।२२।।
जुन ज्ञानले सबै प्राणीहरुमा एक अविनाशी भावलाई अविभक्त (एक नास) छ भन्ने बुझिन्छ, त्यो ज्ञानलाई सात्त्विक जान ।।२०।।
तर जुन ज्ञानले सबै प्राणीमा भिन्न भिन्न प्रकारका भाव अलग अलग छ भन्ने बुझिन्छ, त्यस ज्ञानलाई राजस बुझ ।।२१।।
तर जुन ज्ञानले बिना कारण (अहैतुक), अयथार्थलाई यही सम्पूर्ण (कृत्स्न) हो भनेर एउटै (अल्प) कुरामा आसक्ति (ढिपी) गर्दछ । त्यो तामस ज्ञानको उदाहरण हो ।।२२।।
नियतं संगरहितमरागद्वेषतः कृतम् ।
अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्विकमुच्यते ।।२३।।
यत्तु कामेप्सुना कर्म साहंकारेण वा पुनः ।
क्रियते बुहलायासं तद्राजसमुदाहृतम्।।२४।।
अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम् ।
मोहादारम्भयते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ।।२५।।
शास्त्रविधि अनुसार, आसक्तिरहित, फलको चाहना नगरिकन, रागद्वेष मुक्त भएर गरिएको कर्मलाई सात्त्विक भनिन्छ ।।२३।।
जुन कर्म कामनायुक्त अर्थात् भोगको चाहनाले वा अहंकारसहित गरिन्छ । अनि त्यो परिश्रम साध्य (असहज) छ, भने त्यो राजस कर्मको उदाहरण हो ।।२४।।
जुन कर्म परिणाममा बन्धनकारक (फंसाउने) र हानिकारक हुन्छ । हिंसा, र सामथ्र्य विचार नगरिकन केवल मोहवश आरम्भ गरिन्छ, त्यस कर्मलाई तामस भनिन्छ ।।२५।।
मुक्तसंगोsनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः ।
सिद्ध्यसिद्धयोर्निविकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ।।२६।।
रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोsशुचिः ।
हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः।।२७।।
अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोsलसः ।
विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ।।२८।।
आसक्तिबाट मुक्त, निरहंंकारी, धैर्यवान, उत्साही, कार्य सिद्ध हु“दा वा सिद्ध हुन नसक्दा निर्विकार रहने, र हर्ष शोक जस्ता कुराले अप्रभावित कर्तालाई सात्त्विक भनिन्छ ।।२६।।
आसक्ति राख्ने, कर्मको फल प्रति उत्सुक, लोभी, हिंसात्मक (दुख दिने भाव), अशुद्धाचारी, हर्ष र शोकले छिटो प्रभावित हुने कर्ता राजस हुन्छ ।।२७।।
ढंग नपुर्याइ काम गर्ने (अयुक्त), अटेरी (प्राकृत), ठाडो, मूर्ख, अरुले गरेको काम पनि बिगार्ने (नैष्कृतिक), अल्छी, हरेक कुरामा खोट देख्ने (विषादी), र दीर्घसूत्री (छिटो हुने कामलाई पनि ढिलो गर्ने) लाई तामस कर्ता भनिन्छ ।।२८।।
व्याख्या
राम्ररी विचार गरिएको कामको बारेमा भनिन्छ– वेल बिगन इज हाफ डन । तर त्यो कर्म जुन परिणाम विचार नगरिकन गरिन्छ । आफुले गरेको काममा हिंसाको भावना, प्रतिक्रिया छ छैन भनेर विचार गरिंदैन । यो काम सुरु त गरियो, निरन्तर गरेर यसलाई पार लगाउन सकिन्छ कि सकिंदैन भन्ने कुराको विचार गरिंदैन । केवल मोहवश यसरी गरिएको कर्म तामस हुन्छ ।
एउटा निकै चल्तीको किस्सा छ– जर्मनीले एउटा नयां धातु पत्ता लगायो । त्यसको रौं बराबर पातलो तार बनायो । अनि त्यसमा केही सुधारको आग्रह गर्दै अमेरिकालाई पठाएछ । उसको के विचार थियो भने यसमा अब केही सुधार गर्न सकिंदैन ।
तर अमेरिकाले त्यस तार भित्र प्वाल बनाएर तारलाई नली बनाइदिएछ । अमेरिकाको प्रविधि त्यो भन्दा उन्नत ।
अनि त्यसमा थप सुधार गर्ने भन्ने अनुरोध साथ जापान पठाइएछ । जापानले त्यसमा सुधार गर्ने केही ठाउं देखेनछ । तर त्यसमा यति कुरा थपेछ– मेड इन जापान ।
जापानी मोटर गाडी प्रसिद्ध छन् तर गाडीको आविष्कार जापानले गरेको होइन । यी सब केवल मेड इन जापान हुन् ।
कुनै कर्ता बसी बसी जय खोज्ने हुन्छन् । केही नगर्ने । तर काम भयो भने त्यसको सफलतामा सबभन्दा बढी आफ्नो योगदान देख्ने । उखानै छ– काम गर्ने बा“दर पगरी गुथ्ने ढेढु । यस्ताले काम बिग्रेकोमा जिम्मा लिन मान्दैनन् । बिग्रेमा सबै अर्काको थाप्लोमा । चोट पाउने बेलामा यिनीहरुले भ्यागुतोलाई तेर्साउंछन् ।
सिद्धबाबा भर्तृहरिले तीन प्रकारका कर्ता बताएका छन्– निम्नश्रेणीको कर्ताले काम सुरु गर्नै अल्छी गर्छ । एकछिन पछि गर्छु । भोलि गर्छु । पर्सि गर्छु । आज करै सो कल कर, कल करै सो परसों । इतनी जल्दी क्यों करता है जब जीना है बरसों । कहिल्यै तात्दैन । मध्यम कोटिको कर्ताले कर्म त सुरु गर्छ । सुरु गर्दा उसलाई बडो जांगर चल्छ तर एक छिन पछि सबै हराउंछ । अलिकति बाधा व्यवधान आइपर्यो भने बीचमा नै छोडिदिन्छ । एक छिन तात्छ, दुध उम्लिए जस्तो । तर उत्तम कोटिको कर्ताले अनेक बाधा आइपरे पनि कामलाई निरन्तरता दिन्छ । टुङ्गोमा नपुर्याइकन आराम लिन्न । विस्तारै तातेको दुध कुराउनी भए जस्तै । गण्डकी जस्तै निरन्तर त्यस बेलासम्म बगिरहन्छ जबसम्म समुद्र भेटिंदैन । उसले बाटो फेर्न सक्छ । कुनै ठाउंमा अलमलिन सक्छ । कुनै ठाउंमा केही कदम फर्केर पनि हिंड्न सक्छ तर निरन्तरता रहन्छ । उत्तम कोटिका कर्तालाई हेरेर नै वेदले भनेको छ– चरैवेति, चरैवेति ।
बुद्धेर्भेदं धुतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु ।
प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय ।।२९।।
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये ।
बन्धं मोक्षं च यो वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ।।३०।।
यया धर्मंमधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च ।
अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ।।३१।।
अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसावृता ।
सर्वान्विपरीतान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ।।३२।।
हे धनञ्जय, बुद्धि, र धृति पनि गुण अनुसार तीन प्रकारका हुन्छन् । यी सबै, केही शेष नराखी, अलग अलग बताउंछु, सुन ।।२९।।
हे पार्थ, जुन बुद्धिले प्रवृत्ति र निवृत्ति, कर्तव्य र अकर्तव्य, भय र अभय, तथा बन्धन र मोक्षलाई यथार्थ जान्दछ, त्यो बुद्धि सात्त्विकी हो ।।३०।।
हे पार्थ, जुन बुद्धिले धर्म र अधर्म, कर्तव्य र अकर्तव्य त जान्दछ तर बिलकुल ठीक तरीकाले बुझ्दैन, त्यो बुद्धि राजसी हो ।।३१।।
तमोगुणले घेरिएको जुन (बुद्धि) ले अधर्मलाई धर्म मान्दछ र सबै कुरा विपरीत बुझ्दछ, हे पार्थ, त्यो बुद्धि तामसी हुन्छ ।।३२।।
धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः ।
योगनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्विकी ।३३।
यया तु धर्मकामार्थन्धृत्या धारयतेsर्जुन ।
प्रसंगेन फलाकांक्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ।। ३४।।
यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च ।।
न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ।।३५।।
जुन अव्यभिचारिणी (निश्चयात्मिका) धारणाले मन, प्राण र इन्द्रियका (उच्छृङ्खल) क्रियाहरु स्थिर हुन जान्छ, हे पार्थ, त्यो धृति (धारणा शक्ति) सात्त्विकी हुन्छ ।।३३।।
हे अर्जुन, तर, जुन धारणाद्वारा अत्यन्त आसक्तिपूर्वक धर्म, अर्थ, र काम धारण गरिन्छ, त्यो धारणा शक्ति, हे पार्थ, राजसी हो ।।३४।।
जुन धृतिद्वारा, खराब बुद्धि मानिस निद्रा, भय, शोक, विषाद, तथा मद (दुव्यर्सन) लाई छोड्दैन । हे पार्थ, त्यो धृति तामसी हो ।।३५।।
व्याख्या
एक परिवारमा तीन जना थिए । आमा, बाबु, र छोरो । गरीब थिए । दुखी थिए । त्यसैले केही प्राप्त गर्ने इच्छाले तीनवटैले तपस्या गरे । तपस्याबाट प्रसन्न भएर भगवान्ले प्रकट भएर भन्नु भएछ, तिमीले चाहेको प्रत्येकको एक इच्छा पूरा हुने छ ।
भगवान् अन्तध्र्यान भए पछि सुरुमा आमाले त्यस भनाईको परीक्षा गर्न आफु भर्खरकी सुन्दरी हुन पाउं भन्ने कामना गरिछ । नभन्दै तुरुन्तै षोडसी भइछ । आफु सुन्दर भएकी त्यो युवती घर बाहिर जान थाली ।
पुरुषले सोध्यो– कहा“ जान थालेको ?
स्त्रीले भनी– म यति राम्री भएं । अब यो घर मेरो लायक रहेन । त्यसैले म यो घर छोडेर जान्छु ।
यति छिटै यस्तो परिवर्तन, पुरुषलाई रिस उठ्यो । भन्यो– सुंगुर्नी जस्ती...।
पुरुषको इच्छा प्रकट भयो । तत्काल त्यो महिला सुंगुर भइ ।
छोरोले यो सबै हेरिरहेको थियो । वरदानको यो दुर्दशाले दुखी भइरहेको थियो । अब एउटा वरदान मात्र बांकी रह्यो । अनि निराश भएर आफ्नो वरदान प्रयोग गर्यो– मेरी आमा जस्तो अघि थिइन् त्यस्तै भइ जाउन् ।
पुनः सुंगुर झुत्री आमामा रुपान्तरित भयो । तीनवटा वरदान पाएर पनि यथावत । त्यसैले ज्ञानीहरुले सांसारिक कुरा नमाग भन्छन् । सांसारिक अर्थात् सांसारिक शक्ति देखाउने कुरा । वरदान पाए । तर निरर्थक गुमाए । यस्तो ज्ञान तामसिक हो । संसारमा तामसिक ज्ञान बढी प्रयोग भइरहेको छ ।
भर्खर एउटा समाचार प्रकाशित भएको थियो । केही दिन अघि चितवनमा एउटा बस एक्सीडेन्ट भयो । केही यात्रुहरुको मृत्यु भयो । कोही घाइते भए । जब पुलिसले घटनाको बारेमा पत्ता लगायो सबै आश्चर्यचकित भए । उसको गाडी मालिकसंग झगडा परेको रहेछ । त्यो रिस पोख्यो गाडी एक्सीडेन्ट गराएर । परिणाम भोगे यात्रुले । उनीहरुलाई ड्राइभर र मालिकको झगडाको बारेमा केही थाहा थिएन ।
ज्ञान, बुद्धि, धृति, कर्ता र कर्मको सूक्ष्म व्याख्याद्वारा यी श्लोकहरुमा काग्निटिभ साइन्स (ज्ञानशास्त्र) को गहन विश्लेषण गरिएको छ । त्यसैले गीता मनोविज्ञान हो ।
सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ ।
अभ्यासाsमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ।।३६।।
यत्तदग्रे विषमिव परिणामेद्रमृतोपमम् ।
तत्सुखं सात्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ।।३७।।
विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेsमृतोपमम् ।
परिणामे विष्ममिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ।।३८।।
यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः ।
निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् ।।३९।।
हे भरतश्रेष्ठ, तर, सुख पनि तीन प्रकारका हुन्छन्, सुन । जुन सुखमा अभ्यास (असल काम) द्वारा रमेपछि दुखको अन्त हुन्छ । जुन सुख सुरुमा विषतुल्य लागे पनि परिणाममा अमृततुल्य हुन्छ । र त्यसैले त्यो बुद्धिको आन्तरिक प्रसन्नताबाट उत्पन्न भएको छ । त्यो सात्त्विक हुन्छ ।।३६,३७।।
जुन सुख विषय र इन्द्रियको संयोगले गर्दा हुन्छ, त्यो सुख सुरुमा अमृततुल्य जस्तो लागे पनि परिणाममा विषतुल्य हुन्छ । त्यसलाई राजस सुख भनिन्छ ।।३८।।
त्यो सुख, जसले सुरुमा तथा अनुबन्धमा (फ“सेपछि) आत्मालाई मोहित गराई निद्रा, आलस्य एवं प्रमाद गराउ“छ, त्यसलाई तामस भनिन्छ ।।३९।।
व्याख्या
निश्चित रुपमा मानिसको सुख आवश्यकता पूर्तिसंग सम्बन्धित हुन्छ । इच्छा, क्रियाकलाप, अनि सन्तुष्टि यही मानव सुखको क्रियाकलाप चक्र हो । इच्छा अपूर्ण रहनु दुखको कारण हो । इच्छा पूरा हुनु सुखको मूल्याङ्कन हो । अर्को शब्दमा जब इच्छा समाप्त हुन्छन् अनि मात्र सन्तुष्टि वा सुख प्राप्त हुन्छ । तर के इच्छा समाप्त हुन्छन् ? हुंदैनन् ? मानवीय जीवनको वास्तविक सत्य के हो भने इच्छा अनन्त हुन्छन् र त्यसको तुलनामा सन्तुष्टि नगण्य हुन्छ । गणितको सामान्य ज्ञान राख्नेलाई पनि के थाहा छ भने अनन्तमा अति नगण्य घटाउ“दा अनन्त नै बांकी रहन्छ । सारांश के हो भने अनन्त इच्छा हुनु र नगण्य मात्र सन्तुष्ट हुनु भनेको सुख नभए बराबर हो । अत्यन्त संक्षेपमा भन्दा, सन्तुष्टि र इच्छा दुवैको सह–अस्तित्व हुन सक्दैन । इच्छा र सन्तुष्टि संगै छन् भने त्यो विरोधाभासी अवस्था हो । सात्त्विक सुखमा केही दुख हुन सक्छ । यदि यस्तो दुख सुरुमा भयो भने त्यसलाई सामान्य रुपमा लिनु पर्छ । यो अवस्थालाई सुखको अवस्था नै मान्नु पर्छ । तर यी इच्छाहरु जन्मौं–जन्म पछ्याइ रहन्छन् । कबीरले भन्छन्– माया मरी न मन मरा, मर मर गया शरीर । आशा तृष्णा नमरी, यह कह गया कबीर ।। त्यसैले इच्छाहरु सन्तुलित राख्नु पर्छ । अन्यथा कहिल्यै सुख प्राप्त हु“दैन ।
सुखको सम्बन्ध इन्द्रियसंग हुन्छ । दृश्य हेरेर, संगीत सुनेर, खस्रो चिल्लो स्पर्शद्वारा, स्वाद जिब्रोद्वारा जानिन्छ । त्यो अनुभव पनि सात्त्विक भए मन र प्राणलाई सुख दिने हुन्छ । कहिलेकाहीं इन्द्रियको वास्तविक गुणलाई दबाएर असुखलाई मानिसले सुखमा रुपान्तरित गरिरहेको हुन्छ । उदाहरणका लागि बालकले पिरो खुर्सानी मनपराउंदैन । तर निरन्तर जिब्रोको स्वाद क्षमतालाई निमोठेर आफुलाई खुर्सानी नभए भान्सा नपस्ने बनाउनु राजस सुखको उदाहरण हो । जुन कुराले सुखको आभास मात्र दिन्छ, अर्थात् जुन सुख अनुभव गर्दा होश गुमाएको हुन्छ त्यो तामस हो ।
न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः ।
सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ।।४०।।
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप ।
कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभाव प्रभावैर्गुणै ः ।।४१।।
शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च ।
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ।।४२।।
शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् ।
दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ।।४३।
कृषि गौरक्ष्यवााणज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् ।
परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ।।४४।।
स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धि लभते नरः ।
स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ।।४५।।
प्रकृति तीन गुणहरुले युक्त हुन्छ । यी तीन गुणरहित कुनै पनि कुरा पृथिवी, आकाश वा देवताहरुमा पनि हुन सक्दैन ।।३९।।
(त्यसैले) हे परन्तप, ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, र शूद स्वभाव्र पनि यी विभक्त गुणहले प्रभावित हुन्छन् ।।४१।।
शम (संयम), इन्द्रिय नियन्त्रण, तप (नियम पालनका लागि कष्ट सहनु), शुद्धता, शान्ति र सरलता, ज्ञान र विज्ञानमा आस्तिकता नै स्वाभाविक ब्रह्मकर्म हुन् ।।४२।।
शूरवीरता, तेज, धारणा शक्ति, दक्षता, युद्धको सामना गर्नु, दान दिनु अनि ईश्वर भाव, यी सबै क्षत्रियका स्वाभाविक गुण हुन् ।।४३।।
कृषि, पशुपालन, वाणिज्य यी वैश्यका स्वाभाविक कर्म हुन् भने परिचर्यात्मक कार्य शूद्र (सेवक) का स्वाभाविक कर्म हुन् ।।४४।।
आआफ्ना कर्ममा राम्ररी लागेको मानिसले सिद्धि प्राप्त गर्छ । आफ्नो काममा लागेर नै सिद्धि कसरी प्राप्त गर्न सकिन्छ, त्यो सुन ।।४५।।
व्याख्या
वैदिक कालदेखि नै चिन्तकहरुले समाजको स्थिरता, उन्नति, र समन्वयका लागि वर्ण र आश्रमको अनुशासन र व्यवस्थालाई जरुरी मान्दछन् । किनभने यस व्यवस्थाबाट व्यक्ति र समाजले धर्म, अर्थ र कामको सन्तुलित प्राप्ति गर्छ । जसरी व्यक्तिको व्यक्तित्व विकासका लागि आश्रम व्यवस्था आवश्यक छ, त्यसैगरी, उनीहरुले सामाजिक कल्याणका लागि वर्ण व्यवस्थालाई जरुरी बताएका छन् । वर्णको अर्थ हो– रंग । वर्ण व्यवस्थाको सबभन्दा नजीकको समानान्तर शब्द वर्ग विभाजन (क्लास डिभिजन) नै हो । यसका सामाजिक, आर्थिक प्रभाव हुन्छन् । वर्ण विभाजन श्रम विभाजनमा आधारित छ । जसमा वंशानुक्रम र वातावरणको अदु्भुत समन्वय पाइन्छ ।
समाजको उन्नतिका लागि प्लेटोले कल्पना गरेको आदर्श समाजको विवरणमा समाजको तीन विभाजन पाइन्छ– उच्च वर्ग, मध्यम वर्ग र निम्न वर्ग । उच्च वर्गमा राजा, दार्शनिक र उच्च प्रशासक वर्ग, मध्यम वर्गमा सैनिक, रक्षक र सहायक वर्ग र निम्न वर्गमा कृषक, कारीगर र सेवक वर्ग राखिएको छ ।
मल्लकालमा नेपालले श्रम विभाजनबाट आर्थिक फाइदा पाएका ऐतिहासिक विवरण पाइन्छ । कुनै देशको अर्थव्यवस्था केही खास व्यक्ति र समुदायमा निर्भर हुन्छ । अर्थशास्त्रीहरु पनि के मान्दछन् भने उद्यमी वर्गको विकास नभइकन कुनै देशको आर्थिक विकास हुन सक्दैन । जापानमा सामुराइ, नेपालमा नेवार, भारतमा मारवाडी, अमेरिका र रुसमा यहुदी समुदाय त्यहा“को आर्थिक विकासको आधार हो । यो कुरा सबै देशका लागि सत्य छ । उनीहरुलाई पन्छाएर अर्थव्यवस्थाको व्याख्या गर्न सकिंदैन ।
वैदिक वाङ्मयको वर्णव्यवस्था अतीव निर्मल र पवित्रतम छ । त्यहां परस्पर भेदभाव, अवहेलना र घृणाको प्रवृत्ति पाईंदैन । एउटा परिवारका सदस्यहरुको सम्बन्धमा जस्तै ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, र शूद्र यी चारै वर्णको एक अर्का प्रति घृणा, विद्वेष, असूया, अश्रद्धाको दृष्टि राख्ने चलन व्यवहारको कहीं कल्पना पनि छैन । चतुर्वर्णक समाज स्वच्छ, समुन्नत र गतिशील हुने कल्पना गरिएको छ । चारवटै वर्णलाई समाजरुपी गाडी चलाउने चार पाङ्ग्राको रुपमा कल्पना गरिएको छ । परस्पर आश्रित हुनुपर्ने स्थिति स्पष्ट रुपमा देखाइएको छ । वर्ण–व्यवस्था एक यस्तो व्यवस्था हो जसमा समाजको विशेषतालाई तिनीहरुको गुण र कार्यको आधारमा समान महत्त्व दिइएको छ । यसमा पेशागत विशिष्टताको आर्थिक विशेषता पाइन्छ तर यो ठूलो सानोको क्रम होइन ।
विभिन्न वर्णले पालना गर्नु पर्ने अलग–अलग नियमहरु बताइएको भए तापनि निम्नलिखित नौवटा नियम सबै वर्णले समानरुपले पालना गर्नु पर्ने व्यवस्था छ– कसै प्रति क्रोध भाव नराख्नु, कसै प्रति विश्वासघात नगर्नु, बाह्य–आन्तरिक पवित्रता राख्नु, सरल भाव राख्नु, आफ्नो पत्नीको गर्भबाट सन्तान उत्पन्न गर्नु, कसैसंग द्रोह नगर्नु, धनको उपभोग गर्दा बा“डफा“ड गरी उपभोग गर्नु, क्षमा भाव राख्नु र भरण पोषण योग्य व्यक्तिहरुको पालन गर्नु । यसमा दशौं कर्म पनि थपिएको छ तर त्यो केवल ब्राह्मणहरुका लागि अनिवार्य छ र त्यो हो निरन्तर अध्ययन अनुसन्धानमा लागि रहनु । यी दशवटा नियमहरु बाइबिलको टेन कमान्डमेन्टसंग मिल्छन् ।
यद्यपि अलग अलग वर्णलाई अलग अलग काम दिने दिने कुरा उल्लेख छ र यो उल्लेख सनातन परम्परा अनुसार गरिएको हो । तथापि त्यस बेला विभिन्न वर्णका मानिसहरुलाई एक अर्काको कार्य गर्न प्रतिबन्ध भने थिएन । यसको स्पष्ट उल्लेख महाभारत, शुक्रनीति र कौटिलीय अर्थशास्त्रमा पाइन्छ । ऋग्वेदमा त अझ स्पष्ट शब्दमा एक परिवारका चार जनाले चार प्रकारका काम गरेको कुरा उल्लेख छ ।
असुर गुरु शुक्रका अनुसार जुन राज्यमा मानिसहरुले स्वकर्म पालना गर्छन् । त्यो समाज चिरस्थायी रहन्छ । त्यसैले देशमा प्रचलित देश–धर्म, जाति–धर्म, कुल–धर्म, ऋषि मुनिहरु द्वारा बनाइएको धर्म, प्राचीन धर्म र नवीन धर्म, यी सबैको ज्ञान प्राप्त गरेर कल्याणकारी राज्यले यी सबैको रक्षा गर्नु पर्दछ । किनभने यसैबाट राज्य व्यवस्था र सामाजिक व्यवस्था दिगो रहन्छ, अन्यथा अराजकता र अशान्ति हुन्छ भन्ने शुक्रको मत रहेको छ । शुक्रनीति र पराशर स्मृतिमा भनिएको छ– वृत्तिका आधारमा सबैले अलग अलग कर्म गरे पनि कसैको पनि वृत्ति निन्दित हुंदैन अर्थात् सबै वर्ण बराबर सम्मानका अधिकारी छन् ।
विभिन्न वर्णका विभिन्न काम भए पनि सबै वर्ण एक अर्काको उन्नतिमा सहायक हुन्छन् भनिएको छ । आपसमा वैमनस्य भयो भने समाजमा ठूलो हानि हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट बताइएको छ । यसबाट प्राचीन चिन्तकहरुले वर्णाश्रमको स्थापना समाजमा समन्वय, अन्तर्निर्भरता, र आर्थिक उत्पादनका लागि गरेको स्पष्ट हुन्छ । यहा“निर स्मरणीय के भने स्वयं कृष्णको वृत्ति गोपालन हो । प्राचीन समाजदार्शनिकहरुले अध्ययनको सुविधाका लागि यस्तो विभाजन गरेका हुन् । विद्यालाई आन्वीक्षिकी, त्रयी, वार्ता, दण्डनीति भनिएको छ । पुरुषार्थलाई अर्थ, काम, धर्म, मोक्षमा र प्राणीलाई अण्डज, उद्भिज, जरायुज, र स्वेदजमा विभाजन गरिएको छ । यो विभाजन प्राविधिक हो, मर्यादाक्रम होइन ।
खप्तड बाबाले धर्मविज्ञान पुस्तकमा स्पष्ट शब्दमा भनेका छन्– वर्ण व्यस्थालाई वंशानुक्रम र वातावरण दुवैका विशेषताहरुलाई समावेश गरिएको सामाजिक व्यवस्था हो । यो जातीय व्यवस्था होइन। आधुनिक चिकित्सा पद्धतिले समेत रक्तलाई र क्रोमोजोमलाई केवल चार भागमा नै विभाजन गर्दछ ।
कौटिलीय अर्थशास्त्रमा सामाजिक कल्याणलाई उच्च राख्नका लागि राज्यले समाजकोे यो व्यवस्थालाई बनाइराख्नु पर्दछ । स्वकर्म पालना गर्ने, गराउने राजाले यस लोक र परलोक दुवैमा आनन्द पाउ“छ । वर्ण र आश्रमको मर्यादा पालन गर्र्ने व्यवस्था कायम गरेर त्यसलाई पालन गर्ने, गराउने मानिस वेदमार्गबाट सुरक्षित भएर आनन्दसंग रहन्छ, कहिल्यै पदच्युत हु“दैन । कौटिलीय भनाई गीताकारको भनाईसंग मिल्छ ।
स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः यो वाक्यांशले के स्पष्ट हुन्छ भने उच्चता र श्रेष्ठता प्राप्त गर्न सबै वर्ण स्वतन्त्र छन् । सानो ठूलो कोही छैन ।
व्यक्तिगत सुख र सामाजिक कल्याणमा अन्तर्निभरताको व्याख्या गरिएकोले गीताशास्त्र सामाजिक शास्त्र हो ।
यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् ।
स्वकर्मणा तमभ्यच्र्यं सिद्धिं विन्दति मानवः ।।४६।।
जुन (परमेश्वर) बाट, प्राणीहरुको उत्पत्ति भएको छ, र जसले, यो समस्त विश्वमा व्याप्त छ, त्यसलाई आफ्ना स्वाभाविक कर्मले अर्चना गर्दै मानिसले सिद्धि प्राप्त गर्छ ।
व्याख्या
स्वामी रामकृष्णले आफ्ना भक्तहरुलाई भन्ने गर्नु हुन्थ्यो– भगवान्ले सद्बुद्धि नदिइकन केही पनि प्राप्त हु“दैन । सद्बुद्धि दिने पनि उनै हुन् । तिमीहरुले के सोच्दा हौ भने तिमीले ध्यान गर्नाले, पूजा गर्नाले, चिन्तन गर्नाले भगवान् प्राप्त हुन्छन् । तिम्रो इच्छा शक्ति पनि उनैको देन हो । सबै कुरा उनैलाई छोडी देउ । त्यही भएर वेदमा भनिएको छ– पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते...। रामकृष्णको भक्ति बडो अचम्मको थियो । उनले भन्थे– घुम्न जानु भनेको काली मन्दिरको परिक्रमा हो । खानु भनेको कालीलाई आहुति हो । एक दिन कालीलाई पशुबलि दिनेहरुलाई हेरेर उनी जोडले हांसे– हेर, हेर, कालीलाई, कालीले, कालीको बलि दिइरहेका छन् ।
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्विषम् ।।४७।।
राम्ररी लिइएको अरुको धर्मभन्दा गुणरहित भए पनि आफ्नो धर्म श्रेष्ठ हुन्छ, स्वभाव नियत कर्म गर्दा किल्विष (त्रुटि, कमजोरी, दोष) हुंदैन ।
व्याख्या
हिन्दु धर्मशास्त्रहरुले धर्म र सम्प्रदायमा थोरै अन्तर गरेका छन् । पूजा पद्धति भनेको सम्प्रदाय हो । तर धर्म भनेको आदर्श, अध्यात्म, व्यवस्था, कर्तव्य र पूजा पद्धति यी सबै हो । उदाहरणका लागि शैव, वैष्णव, शाक्त धर्मलाई समप्रदाय पनि भनिन्छ । तर वैदिक सनातन धर्मलाई सम्प्रदाय भनिंदैन । यस भित्र अनेक सम्प्रदाय छन् । रामकृष्ण मठबाट प्रकाशित पुस्तक अ प्राइमर टु हिन्दुइज्ममा डी एस शर्माले यी विषयहरुको सूक्ष्म अध्ययन गरेका छन् । यो पुस्तक नेपालीमा हिन्दु धर्मको क ख ग नामले गीता समुदयबाट प्रकाशित छ ।
हाल विश्वका तीन प्राचीन धर्म हिन्दु, यहुदी, र जोरोस्टर हुन् । यी धर्महरुले आफ्नो धर्मको प्रचार पनि गर्दैनन् र धर्मान्तरण पनि गराउ“दैनन् । यिनीहरुबाट निस्केका धर्महरुले धर्म प्रचार पनि गर्छन् र धर्मान्तरण पनि गराउ“छन् । यहुदीबाट दुइ प्रमुख धर्महरु निस्केका छन्, क्रिस्तान, र इसलाम । क्रिस्तानका दुइ मुख्य हांगा क्याथोलिक र प्रोटेस्टेन्ट छन् । इसलामका दुइ हांगा शिया र सुन्नी छन् । इसलाम धर्मको सुधारको रुपमा बहाई सम्प्रदायका सदस्यहरु पनि छन् । जोरोस्टर धर्मको अवशेषका रुपमा केही मानिसहरु अब ईरानमा छन् । ईरान नै जोरोस्टरको जन्मभूमि हो तर ईरानको जनसंख्या धर्मान्तरित भइ अब त्यहांको राजधर्म शिया इसलाम भए पछि यो धर्म त्यहां पिछडिएको छ । भारतमा भएको जोरोस्टर मतावलम्बीहरुको संख्या पनि निरन्तर घट्दो छ । अन्य धर्मावलम्बीसंग विवाह गर्नेहरुले आफ्नो परम्परा छोड्दै छन् भने जो आफ्नै संस्कृति परम्पराका पालक छन् उनीहरुको ढीलो विवाह, जीविकोपार्जनका समस्या जस्ता कारणले जन्मदरमा निरन्तर कमी आएको छ । जापान, चीन आदि पूर्वी देशहरुमा ताओ, शिन्तो, कम्फ्युशियस धार्मिक सम्प्रदाय प्रचलनमा छन् ।
हिन्दुबाट निस्केका धर्म सम्प्रदायहरुमा बौद्ध, जैन, सिख प्रमुख छन् । नेपालमा पहिले किरांत धर्मावलम्बीहरुले आफुलाई हिन्दु मानेका थिए । विगतका दुइवटा जनगणनाहरुमा उनीहरुले आफ्नो छुट्टै पहिचान देखाएका छन् । बोन मतावलम्बीहरु पनि आफुलाई छुट्टै प्रस्तुत गर्न चाहिरहेका छन् । फरक छ भने हिन्दुहरु अनेक देवदेवी, अनेक पूजा पद्धतिमा विश्वास गर्छन् । यसका अनेक प्रवत्र्तक छन् । सबै साना ठूला नदीहरु विशाल हिन्दु धर्ममा आएर मिल्छन् । हिन्दुहरुले आफु भित्र वैदिक, बौद्ध, जैन, सिख, किरात यी सबैको अनुभूति गर्छन् । हिन्दु दर्शन एक यस्तो दर्शन हो जसभित्र नास्तिक दर्शनलाई पनि सम्मानजनक स्थान छ । हिन्दु धर्मरुपी विशाल वृक्षका यी हांगाहरु हुन् । धेरै टाढा पुगेको हांगो आफ्नो मूलभन्दा फरक देखिन्छ । त्यही सम्बन्ध हिन्दु धर्म र अरु धर्ममा छ । यस विशालतालाई अनुभव गर्दै ओशो सिद्धार्थले भनेका थिए– नेपाल हिन्दु राष्ट्रको रुपमा पनि धर्म निरपेक्ष नै थियो । वेद निन्दकलाई नास्तिक मानेपनि गौतम बुद्धलाई अनार्य भनिंदैन । स्वयं बुद्धले पनि आफ्नो ज्ञानलाई सनातन धर्म (एस धम्मो सनन्तनो) भनेका छन् । हिन्दुहरुले बुद्धलाई मात्र होइन बुद्धकी आमाको पनि पूजा गर्छन् ।
हिन्दु सभ्यताको मूल भाषा संस्कृतमा अध्यात्म, दर्शन, ज्ञान र विज्ञानका क्षेत्रमा हजारौं ग्रन्थ उपलब्ध छन् । धर्मशास्त्र, र अर्थशास्त्र मात्र होइन कामशास्त्रका दर्जनौं उत्कृष्ट ग्रन्थ सनातन परम्पराका सम्पत्ति हुन् । तर हिन्दुहरुको पवित्रतम ग्रन्थ हो वेद । यो ज्ञानको प्राचीनतम सभ्यताको एक मात्र उपलब्ध अभिलेख हो । वेदमा भएका कुराहरु हजारौं वर्षसम्म मौखिक (श्रुति) परम्परामा चलिआएका थिए । यो ज्ञानको कति पुरानो अभिव्यक्ति हो भने यसको मूल पत्ता लगाउन गाह्रो छ । त्यसैले यसको नाम अपौरुषेय भयो । जसले यसलाई अनुभव गर्यो उसले अकृत्रिम अनुभवद्वारा नै प्रस्तुत गर्यो त्यसैले यसको रचयितालाई मन्त्रदृष्टा भनिन्छ ।
ऋग्वेदका मन्त्रहरुमा गार्गी, अपाला, घोषा, मैत्रेयी, लोपामुद्रा, कक्षिवती, यमी, इन्द्रायणी आदि ३० वटा ऋषिकाहरु (महिला मन्त्र रचयिताहरु) का मन्त्र पाइन्छन । वशिष्ठ, विश्वामित्र, भृगु, अगस्त्य, कण्व, गर्ग, अत्रि, गृत्समद आदि ४०० ऋषिहरुको नाम मन्त्रका साथ सुरक्षित छन् । तर हजारौं मन्त्रहरु लोप भइसकेका छन् । विश्वको सबै प्रमुख सभ्यताहरुका मूल कुराहरु वेदमा प्राप्त हुन्छन् । वेदका प्राथमिक ऋचा कम्तीमा १०,००० वर्ष अघि तयार भएको अनुमान छ । ऋग्वेदलाई संरासंको संस्था यूनेस्कोले वि.सं.२०६४ मा विश्व सांस्कृतिक सम्पदा सूची (मेमोरी अफ् द वल्र्ड रजिस्टर) मा वल्र्ड कल्चरल हेरिटेजको रुपमा सूचीकृत गरी यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्रदान गरिसकेको छ । वेदको वाजसनेयी परम्पराको हस्तलिखित ग्रन्थ नेपालमा सुरक्षित रहेका छन् । यसलाई ११ औं शताब्दीको मानिएको छ । यस भन्दा प्राचीन अभिलेख हालसम्म पाइएको छैन । यस बाहेक वाल्मीकि रामायण र आयुर्वेदको ग्रन्थ सुश्रुत संहिताको सबभन्दा प्राचीन हस्तलिपि समेत नेपालमा छ । हिन्दु शास्त्रका अनेकौं प्राचीन पाण्डुलिपि सुरक्षित राख्न सक्ने विश्वमा नेपाल मात्र भएको छ । यसको एक मात्र कारण यो देश हिन्दु राष्ट्र भएर हो भन्ने बाहेक अर्को कुनै तर्क देखिंदैन । आज विकास भएका धर्मशास्त्र, अर्थशास्त्र, कामशास्त्र, भाषाशास्त्र, समाजशास्त्र, विधिशास्त्र, आयुर्वेद, भौतिक विज्ञान र इञ्जिनीयरिंग विषयका आधारभूत अवधारणाहरु ऋग्वेदमा पाइन्छन् ।
कुनै बेला एशिया महाद्वीपको प्रंमुख सभ्यता र संस्कृति थियो हिन्दु सभ्यता । ईरान, ईराक मात्र होइन टर्कीको राजधानी अंकारासम्म आर्यधर्मको प्रतिष्ठा थियो । पुरातात्त्विक अवशेषहरुमा त्यहांका निवासीहरु आर्य सभ्यता र संस्कृतिका अनुयायी थिए भन्ने प्रमाणहरु फेला परेका छन् । अंकारामा पहिले हिटाइट र मिटानीज सभ्यताका दुइ शिलालेख प्राप्त भएका छन् । जसमा के उल्लेख छ भने विवाहका अवसरमा नव दम्पत्तिलाई आशीर्वाद प्रदान गर्न पांच देवताहरु– इन्द्र, वरुण, मित्र र अश्विनी कुमारहरुलाई आह्वान गरिन्थ्यो । आर्य देवताहरुको पूजा त्यस समस्त प्रदेश र एशिया माइनरमा हुने गरेका अन्य अनेकौं प्रमाणहरु भेटिएका छन् ।
कम्पूचियामा हिन्दु देवदेवीहरुका ठुल्ठूला मूर्ति र मन्दिरका अवशेषहरु पाइन्छन् । अफगानिस्तानमा शिव मन्दिरका अवशेष पाइन्छन् । पेशावरको पुरानो नाम पुरुषपुर र कन्दहार भनेको गान्धार हो ।
प्राचीनकालमा यो संस्कृति कति विकसित र उच्च थियो भन्ने कुराको अनुमान कुन कुराले पनि गर्न सकिन्छ भने तक्षशिला र नालन्दा जस्ता विश्वविद्यालयहरुमा संस्कृत भाषा तथा हिन्दु र बौद्ध दर्शन अध्ययन गर्न ग्रीस र चीनबाट वर्षेनी थुप्रै मेधावी विद्यार्थीहरु आउने गंर्थे ।
सबै धर्महरुको उत्पत्ति एशिया नै हो तर दक्षिण एशियामा हिन्दु, र बौद्ध, पूर्व एशियामा बौद्ध र इसलाम, र पश्चिम एशियामा इसलामको पूजा पद्धतिहरु लोकप्रिय भए भने युरोप र अमेरिका क्रिस्तानले बढी प्रभाव पार्यो । क्रिस्तानको प्रचार हुनु अघि युरोप र अमेरिकामा प्राचीन संस्कृतिहरु थिए । युरोप भर रोमन देवी देवताहरुको पूजा हुन्थ्यो । युरोपमा लगभग ५० प्रकारका संस्कृति थिए । धार्मिक प्रचारले गर्दा विश्वमा अनेक जनजातिगत संस्कृतिहरु लोप भएका छन् । अफ्रिका, अष्ट्रेलिया, ल्याटिन अमेरिका लगायतका कैयौं सभ्यताहरु हराइसकेका छन् । कोही हराउने क्रममा छन् । साथै केही नयां सभ्यताहरु पनि निर्माण भइरहेका छन् । क्रिस्तान र इसलाम धर्मका नयां सुधारिएका स्वरुपहरु विकसित भइरहेका छन् तर त्यसको संख्या अहिले ज्यादै कम छ । तर गीताका स्वधर्मको अर्थ हिन्दु धर्म होइन । गीता जुनसुकै धर्म सम्प्रदायका लागि पठनीय छ । यसमा समप्रदाय, जाति, वर्ण र लिंगको कुनै प्रतिबन्ध छैन । सबैले आआफ्नो योग्यता र रुचि अनुसार सामग्री प्राप्त गर्न सक्छन् । आजभन्दा ५५०० वर्ष अघि, जुन बेला गीता उपदेश भएको हो, त्यस बेला संसारमा अनेक प्रकारका धर्म सम्प्रदाय थिएनन् । गीताको स्वधर्म भनेको सहज कर्म हो । प्रत्येक व्यक्ति आआफ्ना गुण अनुसार फरक हुन्छ । उसको जुन गुण छ । जुन विशेषता छ । त्यही अनुसार काम गर्नु स्वधर्म भनिएको छ । बिलगेट्सले स्वधर्मका सम्बन्धमा भनेका छन्– मसंगै पढ्ने साथीहरु सबै पास भए । म फेल भएं । अहिले ती सबै साथी मेरो कम्पनीमा इञ्जीनियर छन् । उनलाई पढ्नमा रुचि थिएन । कम्प्युटरमा रुचि थियो । त्यसको विकास गरे । पढ्नमा जबरजस्ती गरेको भए के हुन्थ्यो ? बढीमा उनी त्यस्तै कुनै कम्पनीमा इञ्जीनियर हुन्थे । स्टीभ जब्सले पनि आफ्नो अध्ययन अगाडि बढाउन सकेनन् । उनले त सबैलाई एउटै सन्देश दिंदै हिंड्छन्– स्टे हङ्ग्री, स्टे फुलिस ।
मेरो एक जना मित्र जो अलि सोझो थियो सुरक्षा निकायमा भर्ती भयो । तर रिटायर्ड हुञ्जेलसम्म अलिकति पनि पदोन्नति प्राप्त गर्न सकेन । अर्धविक्षिप्त भएर रिटायर भयो । एक दिन भन्छ– मैले गलत पेशा रोजें । मनमा अशान्ति र असुरक्षाले गर्दा राम्रोसंग गर्न सकीनं । मैले शिक्षण पेशा रोज्नु पर्ने । कम्तीमा आनन्दको अनुभव त गर्थें । प्रत्येक व्यक्तिले यस्तो स्वधर्म बुझेर पेशा रोज्नु पर्छ । अन्यथा धन र मान जति राम्रो काम भए पनि अर्काको अभिनय गरे सरह हुन्छ ।
सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यज्येत् ।
सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ।।४८।।
हे कौन्तेय, दोषयुक्त हुंदा पनि सहज कर्म त्याग गर्नु हुंदैन । किनभने धुवांले आगो ढाके जस्तो सबै काममा केही न केही दोष भइहाल्छ ।
व्याख्या
श्वेताम्बर तेरापन्थी जैन सन्तहरुले सेतो कपडाले मुख छोप्छन् । उनीहरु भन्छन्– सांस फेर्दा पनि हिंसा हुन सक्छ । सही कुरा पनि व्यक्त गर्दा दोषपूर्ण हुनसक्छ । सुन्दरता हेरेर र स्वाद चाखेर अनुभव गरिन्छ । यी दुवै कुरालाई अभिव्यक्त गरियो भने दोष हुन जान्छ । तर्कारी, अचार, र मिठाई चाख्नेले मीठो भयो भन्छ । तर प्रत्येकको मीठोपनलाई सही रुपमा केवल चाख्नेले मात्र अनुभव गर्न सक्छ । बोल्नेले जे बोले पनि सुन्नेले गर्दा अर्थमा दोष उत्पन्न हुन जान्छ । कुनै कविको कविताका अनेक अर्थ लगाउने हुन्छन् । अनेक व्याख्या हुन्छन् । कबीरले कविता रचे–
गुरु गोविन्द दोउ खडे, काके लागुं पायं ।
बलिहारी गुरु आपने गाविन्द दियो बतायं ।
गुरु ठूलो कि गोविन्द यस कविताबाट स्पष्ट नै हुंदैन । अर्थ नाना थरी छन् । असली अर्थ त केवल त्यस कबीरलाई मात्र थाहा होला । अरुले बोलेको कुराको ठीक अर्थ के हो कसले त्यसको शत प्रतिशत वास्तविकता पत्ता लगाउने ? ....
पति पत्नीले झगडा गरे ।
पति– हे भगवान्, यस जीवनबाट म दिक्क परिसकें । मलाई लैजाउ प्रभु ।
पत्नी– हे भगवान्, मेरो पतिलाईभन्दा पहिला तिमीले मैलाई लैजाउ ।
पति– हस् भगवान्, पहिला उसैको कुरा सुन्नुस् ।
सबैका स्वधर्म फरक हुन्छन् । सबै कर्म दोषपूर्ण हुन्छन् ।
गीताले स्पष्ट शब्दमा भनेको छ सहज कर्म नै स्वधर्म हो । त्यसैले यो व्यक्तिगत हुन्छ । तर पूजा पद्धति व्यक्तिगत होइन यो त जहिले पनि सामूहिक हुन्छ ।
असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः ।
नैष्कम्र्यसिद्धिं परमां सन्न्यासेनाधिगच्छति ।।४९।।
सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे ।
समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ।।५०।।
बुद्धया विशुद्धया युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च ।
शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ।।५१।।
विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः ।
ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः।।५२।।
अहंकार बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् ।
विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ।।५३।।
ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति ।
समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ।।५४।।
सर्वत्र आसक्तिरहित बुद्धिभएको, मनलाई नियन्त्रणमा राख्ने, र तृष्णारहित (योगी) ले सन्न्यासद्वारा परम नैष्कम्र्यसिद्ध प्राप्त गर्छ ।।४९।।
त्यस नैष्कम्र्यसिद्धिलाई प्राप्त गरेर मानिसले ब्रह्म–भावलाई कसरी प्राप्त गर्छ, हे कौन्तेय, त्यसलाई संक्षेपमा मबाट बुझ । (किनभने) यो ज्ञानको सर्वश्रेष्ठ अवस्था (परा–निष्ठा) हो ।।५०।।
विशुद्ध बुद्धिले युक्त लघु आशी– थोरै (खाना, आराम, रहनसहन) ले पुग्ने, शब्दादि विषयको त्याग, सात्त्विक धृति भएको, अन्तःकरणलाई संयम गरेर मन, वचन, कर्मलाई वशमा राखेको, मनमा
रागद्वेष नभएको, वैराग्यलाई आश्रय लिएको (अर्थात् कसैको सहारा नलिएको), अहंकार, हठ, घमण्ड, काम क्रोध, र परिग्रहलाई त्यागेर (निरन्तर ध्यानयोगका परायण रहने, ममतारहित), शान्त योगीले ब्रह्मभाव प्राप्त गर्छ ।।५१–५३।।
ब्रह्ममा एकीभाव भएको, प्रसन्नचित्त योगीले (नष्टको) शोक गर्दैन, (अप्राप्तको) आकांक्षा गर्दैन । सबै प्राणीमा समभाव भएकोले उसले मेरो परा भक्ति प्राप्त गर्छ ।
व्याख्या
ब्रह्मभूत भनेको ब्रह्मस्वरुप, ब्रह्मभाव प्राप्त योगी । यस भावका बारेमा गीतामा यस अघि पनि बताइएको छ । जे पाए पछि अरु केही चाहिंदैन । यस्तो अवस्था जब उसलाई ठुल्ठूला दुखले अलिकति पनि विचलित गर्न सक्दैन । अध्याय ६.२२ । स्वामी रामकृष्णले ब्रह्मभावको अवस्थालाई तुलना गर्दै भनेका छन्– आनन्द तीन प्रकारका हुन्छन्– विषयानन्द, भजनानन्द, र ब्रह्मानन्द । ब्रह्मानन्द प्राप्तलाई अन्य कुनै पनि आनन्द तुच्छ हुन्छ । उपनिषद्हरुमा यिनै कुराहरु बारम्बार भनिएको छ ।
भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः ।
ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ।।५५।।
भक्तिद्वारा मलाई, जेजस्तो छु, तत्त्वले जान्दछ, त्यस भक्तिद्वारा मलाई ठीक–ठीक जाने पछि ममा प्रवेश गर्छ । (विशका धेरै अर्थ हुन्छन्, यसका आधारमा प्रविश, निविश, इत्यादि शब्द बनेका छन् । सारांश के हो भने मेरो निरन्तर चिन्तन गर्दै म जस्तै हुन्छ ।)
व्याख्या
जे छु, जस्तो छु र जति छु यसलाई तत्त्वले जान्दछ । कसैले पा“च तत्त्व भन्दछन् । कसैले पच्चीस तत्त्व भन्दछन् । कसैले चौबीस तत्त्व भन्दछन् । पा“च तत्त्व अर्थात् भूमिको भ, गगनको ग, वायुको व अग्निको अ र नीर को न नै भगवान हो । यी पञ्च तत्त्वका साथमा ज्ञानेन्द्रिय, कर्मेन्द्रिय, विषय, मन, प्रकृति, पुरुष आदि २५ तत्त्वलाई तत्त्व भन्दछन् । तर भगवान् श्रीकृष्णका अनुसार केवल एक तत्त्व छ सुप्रीम तत्त्व । त्यो हो परमात्मा । त्यसबाट यी अरु तत्त्व उत्पन्न भए । त्यसलाई जे नाम दिए पनि हुन्छ । शून्य वा परम । भौतिक–शास्त्री र ब्रह्माण्ड विज्ञानका विशेषज्ञ स्टीफेन हकिङ्सले पनि शून्य तत्त्वबाट सबै उत्पत्ति भएको मान्दछन् । त्यो शून्य भनेको र उपनिषद्हरुमा भनिएको परमशून्य, आकाश पनि अटाउने, एउटै हो ।
तत्त्वले जान्नु भनेको के हो ? स्वामी रामकृष्ण, जसले सबै प्रकारका साधना गरेका थिए । उनले भनेका छन्– पूर्णज्ञान र पूर्णभक्ति एउटै हो । पराभक्तिले जुन अवस्था प्राप्त हुन्छ, पूर्णज्ञानको अवस्था पनि त्यही हो । त्यसैले तत्त्वज्ञान र आत्मज्ञानको निष्कर्ष एउटै हुन्छ । तत् भनेको परमात्मा, त्वं भनेको जीवात्मा । यी एउटै हुन् भनेर जान्नु ।
सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रय ः।।
मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्तं पदमव्ययम् ।।५६।।
चेतसा सर्वकर्माणि मयि सन्न्यस्य मत्परः ।
बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चितः सततं भव ।।५७।।
ममा राम्ररी आश्रित हुनेलाई सारा कर्महरु गर्दै पनि मेरो कृपाले शाश्वत र अव्यय परमपद प्राप्त हुन्छ ।।५६।।
(त्यसैले) सारा कर्म मनले ममा अर्पण गर्दै बुद्धि योगको आश्रित भइ मेरो चिन्तन र परायण गर्ने होउ ।।५७।।
व्याख्या
यी श्लोकहरु शरणागतिसंग सम्बन्धित छन् । स्वामी रँमसुखदासले एक मात्र साधना बताएका छन्– शरणागति । प्रतिक्षण ईश्वरको सम्झना । सबै उसलाई छोडिदिने हो भने अरु केही गर्नै पर्दैन । दुई प्रकारको शरणागति छन् । एक बा“दरको पाठो जस्तो । अर्को बिरालाको न्याउरो जस्तो । बा“दरका पाठापाठीले आफ्नो आमालाई कसेर समाएका हुन्छन् । अर्कोतिर न्याउरोले केही पनि गर्दैन । आंखा खुलेका पनि हुंदैनन् । आफैलाई पनि समाउन नसक्ने हुन्छ । नेपालीमा त्यसैले सारै लाचारलाई निन्याउरो भनिन्छ । न्याउरो सुतेर ङ्याउ“ङ्याउ“ रोइरहन्छ । उ रोएको सुनेपछि बिरालोलाई खपिनसक्नु हुन्छ र आएर समाउ“छ । भक्ति कि त बा“दरका पाठाको जस्तो गर्नु कि न्याउराको जस्तो । कि ईश्वरलाई नछोड्ने गरी समाउनु, कि केही नसमाउनु सबै उसैलाई छोडिदिनु ।
मच्चितः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि ।
अथ चेत्त्वमहंकारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ।।५८।।
यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे ।
मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ।।५९।।
स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा ।
कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यवशोद्रपि तत् ।।६०।।
ममा चित्त भएको तिमी मेरो प्रसादले सबै संकटहरु सजिलै पार हुनेछौ । र यदि अहंकारले मैले भनेको सुन्दैनौ भने विनष्ट हुनेछौ ।५८।।
जुन अहंकारलाई लिएर मैले युद्ध गर्दिन, यस्तो निश्चय गर्छौ भने तिम्रो त्यो मान्यता मिथ्या हो । किनभने तिम्रो स्वभावले तिमीलाई युद्धमा नियोजित गर्नेछ ।।५९।।
हे कौन्तेय, जुन कर्मलाई मोहका कारण गर्न चह“दैनौ, त्यसलाई पनि आफ्नो स्वभावले बांधिएर परवश भइ गर्नेछौ ।।६०।।
ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेद्रर्जुन तिष्ठति ।
भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारुढानि मायया ।।६१।।
तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत ।
तत्प्रसात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ।।६२।।
अर्जुन, शरीर यन्त्रमा आरुढ ईश्वर सारा प्राणीहरुलाई आफ्नो मायाले उनको कर्म अनुसार घुमाउ“दै सबै प्राणीहरुको हृदयमा बसेको छ ।।६१।।
हे भारत, सबै प्रकारले त्यस परमेश्वरको शरणमा जाउ । त्यस परमात्माको कृपाले परम् शान्ति तथा शाश्वत स्थान प्राप्त गर्नेछौ ।।६२।।
व्याख्या
सन्त पुरुषहरुले गृहस्थलाई भन्ने गरेका छन्– एक हातले भगवान्को चरण समाई राख र एक हातले संसार समाइ राख । जुन बेला तिमीलाई संसारका कामले अलिकति फुर्सत हुन्छ, तुरुन्तै दुवै हातले परमात्माका चरण समाउ । यही हो अँध्यात्मिक गृहस्थका जीवनको सूत्र । पं नारायण प्रसाद पोखरेलले भजन गाउने गर्थे– कहिले नभुलौं, कहिले नभुलौं, हातमा काम मुखमा राम कहिले नभुलौं ।
इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया ।
विमृश्यैतद्शेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ।।६३।।
यो गोप्यभन्दा पनि गोप्य ज्ञान मैले तिमीले भनें । यसलाई राम्ररी विचार गरेर जे ठीक लाग्छ, त्यही गर ।
व्याख्या
एउटा उखान छ– उचालेको बाघले मृग मार्न सक्दैन । बाघलाई शिकार गर्न सिकाउन सकिन्छ तर मृगलाई मार्न उसैको पञ्जा समातेर हिर्काउने काम गर्न सकिन्न । उसले आफैं भित्रैबाट बल गर्नु पर्छ । चिकित्सकहरुले के मान्दछन् भने गर्भ बाहिर आउन स्वयं बालकले पनि पर्याप्त बल गर्नु पर्छ । माताको प्रयासले मात्र बालक बाहिर आउन सक्दैन । यी नियम सिकाइमा पनि लागू हुन्छन् । शिष्यलाई जति सुकै प्रशिक्षण दिए पनि शिष्य स्वयं आफैंले मेहनत गर्नु जरुरी हुन्छ । माउले बचेराका प्वांख केही ठूला भए पछि गु“डबाट घुचेटिदिन्छ । उसले आफ्ना बचेरालाई अत्याचार गरेको होइन । घुचेटेपछि बाध्य भएर बचेरोले उडन सिक्छ । उड्न सिकाउने तरिका यही मात्र हो । अब भगवान् कृष्णले अर्जुनलाई त्यही गर्न थाल्नु भएको छ । जे इच्छा लाग्छ त्यही गर । मैले भनेर होइन अब आफ्नै इच्छाले युद्ध गर्ने हो । आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्ने हो । आदेश मान्ने होइन ।
बचेरोलाई खुल्ला आकाशमा नछोडिकन उसको व्यक्तित्व विकसित हुनसक्दैन । मानिसको खुल्ला आकाश भनेकै जीवनमा अज्ञातको जोखिम मोल्नु हो ।
आधुनिक चिन्तकहरुले यस कुरालाई स्टे हङ्ग्री, स्टे फुलिस, लिभ डेन्जेरसली जस्ता शब्दहरु प्रयोग गरेका छन् ।
परम वचन– शरणं व्रज
सर्वगुह्यतमं भूयः शृुणु मे परमं वचः ।
इष्टोsसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ।।६४।।
मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोsसि मे ।।६५।।
सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।
अहं त्वा सर्व पापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ।।६६।।
यस्तो अति गोपनीय मेरा परम वचनलाई फेरि सुन । मेरो अतिशय प्रिय छौ, त्यसैले अति हितकारी कुरा तिमीलाई प्रदान गर्छु ।।६४।।
मन्मना होउ । मलाई मन (ध्यान) देउ । मद् भक्त– मेरो भक्त बन । मद् याजी– मेरो यजन गर । मलाई प्रणाम गर (मनमा सम्मानको भाव राख) । अनि मलाई नै प्राप्त हुने छौ (मभित्र भएका ज्ञान प्राप्त गर्नेछौ)। तिमीलाई मैले के सत्य प्रतिज्ञा भनेको छु भने तिमी मलाई अति प्रिय छौ ।।६५।।
सारा धर्म, कर्तव्य, कर्म, अधिकार, कर्तव्य, त्याग गरेर तिमी केवल एक मेरो शरणमा आउ । मैले नै सारा पापहरुबाट तिमीलाई मुक्त गरीदिने छु ।।६६।।
व्याख्या
परमं वचः अर्थात् सामान्य वचन होइन । अन्तिम र सबभन्दा महत्त्वपूर्ण । अहिलेसम्म जे भनें त्यसभन्दा निकै महत्त्वपूर्ण । आफ्नो सबभन्दा प्रियलाई अभिभावकले अन्तिममा समझाउने कुरा के हो ? त्यही, परम वचन । अभिभावकको अन्तिम भनाई हुन्छ– राम्रो तरीकाले त्यो काम सम्पन्न गर्नु । नसक्ने भएमा मलाई सोध्नु । मलाई भन्नु ।
गुरुसंग ज्ञान हासिल गर्नु छ, केही सिक्नु छ भने पेडागोजी जति सुकै वैज्ञानिक भए पनि काम लाग्दैन । हरेक शिष्यका लागि यो नै गोपनीय कुरा हो । यो मात्र महत्त्वपूर्ण कुरा हो । त्यो के भने गुरु प्रति पूर्ण समर्पण भाव हुनुपर्छ । गुरु प्रति श्रद्धाभाव छैन भने शिष्यले केही सिक्न सक्दैन । यही परम वचन हो । यसभन्दा अर्को परम वचन हुन सक्दैन ।
म तपाईंको शिष्य भएं, मलाई परम श्रेय बताउनुहोस (गीता ३.२) । र तपाईंका शरण परें मेरो उद्धार गर्नुहोस्– शाधि मां त्वां प्रपन्नम् (गीता २.७) भने पछि मात्र गीता सुरु भएको कुरालाई पनि यस सन्भर्दमा ध्यानमा राख्नु पर्छ । यदि कसैले म शिष्य भएं भन्छ भनेर स्वीकार गर्छ भने त्यसका लागि परम वचन हो यो । त्यो के भने मलाई पूर्ण समर्पण गर । यो नै गुह्य कुरा हो । यो गोप्य किन हो भने यसको मर्म त्यस बेलासम्म थाहा हु“दैन जबसम्म शिष्यले पूर्ण समर्पण गर्दैन ।
चिकित्सककहां पुगेर उसलाई जिम्मा लगाएमा बल्ल औषधिले काम गर्छ । गाडीमा चढे पछि चालकलाई जिम्मा लगाएपछि उसले धैर्यपूर्वक लक्ष्यमा पुर्याउंछ । गुरुलाई पूर्ण समर्पण गरेपछि बल्ल बोध हुन्छ । पूर्ण समर्पण बिना बोध हुंदैन । यो उपनिषदकारहरुको लामो शोध र अनुभवजन्य निष्कर्ष हो ।
त्यसैले ज्ञानार्थीहरुलाई सिकाइने पहिलो मन्त्र हो–
गुरुब्र्रह्मा गुरुर्विष्णु गुरुदेव महेश्वर ।
गुरु साक्षात् परंब्रह्म तस्मै श्रीगुरुवै नमः ।।
स्वामी विवेकानन्दले गीताका ज्ञानयोगको व्याख्या गर्दा भनेका छन्– गीतालाई संस्कृत धर्मग्रन्थहरुको चुडामणि भनिन्छ । यो वेदको भाष्य रुप हो । गीता अत्यन्त सम्मानित काव्य ग्रन्थ हो । यस ग्रन्थले हामीलाई प्रष्टसंग भन्छ– आध्यात्मिक संग्राममा विजयी हुनु छ। विजयी हुनै पर्छ, । भागेर काम बन्दैन । समस्त आध्यात्मिकता अंगाल्नु पर्छ । गीताको प्रत्येक अध्याय आध्यात्मिक उचाईका लागि भर्याङ् हो । र शरणागति यसको अन्तिम खुडकिलो । त्यस पछि लक्ष्य प्राप्त हुन्छ । ग्रन्थहरुमा श्रेष्ठतम हो गीता ग्रन्थ र यसको गुह्यतम र अन्तिम शिक्षा हो– शरणागति योग । गीताको राजयोग बारेमा सारा संसारलाई जानकारी दिने स्वामी विवेकानन्दको यसै हप्ता विश्वभर जन्मोत्सव मनाईंदै छ । भारतमा उनको जन्म दिन लाई युवा दिवसको रुपमा मनाइन्छ । किनभने यस युवाले आध्यातिमक क्रान्ति गरेका थिए । ३३ वर्षको उमेरमा उनले संसार छोडेका हुन् । तर उनले यति धेरै काम गरेका छन् जुन विगत २०० वर्षमा अलिकति मात्र अध्ययन हुन सकेको छ र अझै २०० वर्षका लागि जति पनि काम गर्न सकिन्छ ।
कोमल गीतामा उपर्युक्त श्लोकको अनुवाद निम्नलिखित प्रकारले गरिएको छ–
फेरि रहस्य सबको मुख्य बात बताउ“छु ।
मेरो ज्यादै पियारा छौ, त्यसैले हित भन्दछु ।।६४।।
ममा मन ममा भक्ति मेरै अर्चन बन्दन ।
गर मिल्छौ ममा प्यारा छौ, सा“चै भन्छु अर्जुन ।।६५।।
सारा धर्महरु छोडी मेरै शरणमा पर ।
छुटाउ“ला सबै पाप, शोक छोड धनुर्धर ।।६६।।
बाइबिलको प्रचार गर्नेहरुले ईसाको एउटा भनाईलाई आपप्नो सूत्र मानेर बिmस्तनहरुले विश्वमा आफ्ना धर्मको प्रचार गर्न सकेका हुन् । त्यो के हो भने उनी मनुष्य मात्रलाई पापमुक्त गर्न आएका हुन् । शोकमुक्त गर्न आएका हुन् । गीताको अन्तिम उपदेश नै त्यही हो– सारा धर्महरु छोडी मेरै शरणमा पर । छुटाउ“ला सबै पाप, शोक छोड धनुर्धर ।।६६।।
सारा धर्म छोड्नु भनेको के हो ? भगवान् श्रीकृष्णको यो भनाइ हिन्दु वा यहुदी वा जोरोष्टर यस्ता कुरासंग सम्बन्धित छैन । श्रीकृष्णले भन्न खोज्नु भएको धर्म भनेको उ भित्रको ठूलोपन वा सानोपन हो । मलाई धेरै मान्छन् वा कसैले टेर्दैन । म ठूलो पदमा छु वा सानो पदमा छु । मैले धेरै जानेको छु वा मैले केही जान्दिनं । उसका व्यक्तिगत गुण, भावना, अहंकार इत्यादि । यी सब त्याग गरेर मैले केही सिक्नु छ यही एक मात्र कुरा मनमा राख्नु भनिएको हो ।
हिन्दु धर्मका समुद्धारक आदि गुरु शंकराचार्य, जसले यस संसारलाई ३२ वर्षमा छोडेका हुन्, यी युवा संन्यासीले ६६ औं श्लोकलाई उपदेशको रुपमा यसलाई अन्तिम श्लोक मानेका छन् । यस पछि उनले गीताको केन्द्रिय विषय वस्तु के हो ? यसको खोजीनीति गरेका छन् । कुनै ग्रन्थको अध्ययन पछि उपसंहारमा पाठकलाई के हात लाग्नु पर्छ ? स्वयं आचार्यले भाष्यबाट के निष्कर्ष प्राप्त गरे ? यस विषयमा विचार गरेका छन् । गीता उपदेशको निष्कर्ष ज्ञान हो कि कर्म ? कि दुवै ? अस्मिन् हि गीताशास्त्रे परं निःश्रेयस साधनं निश्चितं किं ज्ञानं किं कर्म वा आहोस्विद् उभयम् इति । यस विषयमा उनले केही शंका र त्यसको समाधानका तर्क प्रस्तुत गर्दै आत्म–ज्ञान नै गीता उपदेशको उद्देश्य हो भन्ने निष्कर्ष प्राप्त गरेका छन् । उनले प्रश्न गरेका छन्– किन शंका भयो ?
अनि आफैं उत्तर दिएका छन्– किनभने जसलाई जानेर तिमी अमर हुने छौ । त्यस पछि तत्त्वले जानेर ममा प्रविष्ट हुनेछौ । तिम्रो कर्ममा मात्र अधिकार छ । तिमीले कर्म नै गर । यी भनाईले दुवै चाहिन्छ जस्तो पनि छ । त्यसैले कुन महत्त्वपूर्ण हो, त्यसको मीमांसा गर्नु जरुरी छ ।
प्राचीन तर्कशास्त्रमा गरिने यस प्रकारका प्रश्न उत्तरलाई पूर्व पक्ष र उत्तर पक्ष भनिन्छ । यो प्रश्न पनि आफैं गरिएको हो र तयसको समाधान पनि आफैंले पत्ता लगाइएको हो ।
शंकरले भनेका छन्– केवल आत्म–ज्ञान परम कल्याणको साधन हो । जतिसम्म भेद छ भन्ने लाग्छ त्यो मोक्ष प्राप्तिको समयान्तराल हो । यो भनेद समयको हो, ज्ञान र अज्ञानको होइन ।
आत्मामा क्रिया, कारक, र फल विषयक भेदबुद्धि अविद्याले गर्दा हुन्छ । कर्म मेरा हुन् । म त्यसको कर्ता । अमुक फलका लागि यो गरेको छु । यो अविद्या अनादिकालदेखि चलिआएको छ । म केवल अकर्ता, क्रियारहित र फलरहित आत्मा हुं । मबाट भिन्न अरु केही छैन । यस्तो आत्मविषयक ज्ञान उत्पन्न हुनासाथ कर्म प्रवृत्ति हेतु भेदबुद्धिको नाश हुन्छ । आचार्य शंकरको षटपदीमा उनका यस दर्शनको ज्ञान हुन्छ–
सत्यापि भेदापगमे नाथ तवाहं न मामकीनस्त्वम् ।
सामुद्रो हि तरंगः क्वचन समुद्रो न तारंगः ।।
(हे नाथ, तपार्इंं र मेरा बीचको भेद अपगत भयो अर्थात् तपार्इंं र म एउटै हो भन्ने ज्ञान भइसक्यो । तर पनि म तपार्इंको हु“, तपार्इं मेरो कदापि होइन । हुनत, समुद्र र तरंग एउटै हुन्छ तर पनि समुद्रको तरंग भनिन्छ, तरंगको समुद्र भनिंदैन अर्थात् तरंगले आफूलाई कहिल्यै पनि म समुद्र हु“ भन्न सक्दैन ।)
प्रश्न– त्यसो भए, मोक्ष अकार्य छ भने त ज्ञान पनि व्यर्थ छ ?
उत्तर– होइन, जसरी बत्तीको उज्यालोले रस्सीमा सर्पको भ्रान्ति हटाउ“छ, र अन्धकार नष्ट गर्छ । प्रकाशको फल भ्रान्ति विकल्प हटाएर वास्तविकता दर्शाउनु हो । आत्मज्ञान परम ज्ञान भएकाले त्यसको प्राप्तिका अगाडि अन्य ज्ञान तुच्छ हुन्छन् ।
प्रश्न– अनि, नित्यकर्म नगर्ने, केही पनि नगर्ने मुक्त हुन्छ ? पूर्वजन्मका फलको उपभोग कर्मको नाश हुनसक्दैन ? पूर्वजन्मका कर्म नित्यकर्म रुप हुन्छन भने त्यो भोगे पनिमोक्ष हुन्छ, त्यसो भए ?
उत्तर– होइन । नित्यकर्म र काम्य कर्म पनि पूर्व जन्मको कृत्यको फल हो । आरुरुक्षका लागि गीतामा कर्तव्य कर्म बताइएको छ र आरुढका लागि उपशम । तीन प्रकारका भक्त हरु पनि उदार छन् तर ज्ञानी मेरै रुप हो भनिएको छ । उनीहरुलाई मैले बुद्धियोग दिन्छु इत्यादि भनेर ज्ञानलाई नै प्रधान बताइएको छ ।
प्रश्न– त्यसो भए सबै कर्म अविद्यामूलक हुन्छन् ?
उत्तर– ब्रह्महत्यालाई निषिद्ध कर्म भनेको छ । नित्यकर्म शास्त्र प्रतिपादित छन् । तथापि अविद्यायुक्त छन् । किनभने ब्रह्महत्यामा जस्तै नित्य नैमित्तिक कर्ममा अविद्या र कामना हुनसक्छ । यस्ता प्रश्न उत्तरलाई वैदिककालीन वाद विवाद र निष्कर्षलाई पूर्व पक्ष र उत्तर पक्ष भनिन्छ । यी दुवै पक्ष त्यसबेला तर्क शास्त्र र शोध विधिका अनिवार्य अंग मानिन्थे ।
अबका तीनवटा श्लोकमा भगवान् कृष्णले आफ्ना उपदेशहरु उपसंहार गर्दै हुनुहुन्छ ।
गुह्यको अर्थ अरु कसैलाई बताउन नहुने भनेको होइन । गुह्य भनेको कुनै रहस्य भनेको पनि होइन । गुह्यको अर्थ हो आफ्नो सबभन्दा प्रिय व्यक्तिलाई बताउने कुरा । आफ्ना सबैभन्दा प्रियलाई, आफ्नो सबभन्दा निकटतमलाई जुन कुरा बताइन्छ त्यो । लुकाएर राख्ने भनेको होइन । श्रीकृष्णको भाव गोप्य हो । सबभन्दा सजिलो उपाय बताइएको हो । आचार्य शंकरले सारै मार्मिक तरिकाले यसको भाष्य गरेका छन् । यसलाई गीताको सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण श्लोक मानेका छन् । उनले सर्वधर्मान्परित्यज्यको अर्थ सबै धर्माधर्मलाई त्याग गरेर केवल मेरो शरणमा आउ भन्ने अर्थ गरेका छन् । अधर्मको मात्र होइन धर्मको पनि त्याग गर्ने भनेका छन् । यस्ता कुराहरु नैतिकतावादीका लागि पाच्य हुंदैन । तर सत्य धर्म र अधर्म दुवैभन्दा पर छ भनेका छन् शंकरले ।
गीताको प्रतिपाद्य विषय ज्ञान हो कि कर्म ? यसको विस्तृत विवेचन श्लोक ६६ का आधारमा गरेका छन् । र गीताको अन्तिम लक्ष्य आत्म ज्ञान हो भन्ने निष्कर्ष प्राप्त गरेका छन् । विश्लेषणका लागि तर्कशास्त्रका विभिन्न विधि प्रयोग गरिएको छ । प्रश्नोत्तर तथा पूर्वपक्ष र उत्तरपक्षका विश्लेषण यथास्थान प्रयुक्त गरिएको देख्न सकिन्छ । उनले १० प्रकारका शंकाहरु प्रस्तुत गर्दै तिनीहरुको समाधान दिएका छन् । जसमा उनले गीताको उद्देश्य आत्मज्ञान हो भन्ने कुरा सिद्ध गरेका छन् । यो तर्क किन पनि सही छ भने कर्म गर्नका लागि पनि ज्ञान त चाहियो । मेशीनले जस्तो गरी कर्म गर्नुको पनि कुनै सार हुन्छ र ?
इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन ।
न चाशुश्रूषे वाच्यं न च मां योsभ्यसूयति ।।६७।।
यो (गीता उपदेश) कुनै पनि अवस्थामा तिमीले तपरहितलाई भन्नु हुंदैन । अभक्तलाई भन्नु हुंदैन । सुन्न अनिच्छुकलाई भन्नु हुंदैन । र जसले म प्रति दोषदृष्टि राख्छ, त्यस्तालाई भन्नु हुंदैन ।
व्याख्या
गीता ग्रन्थ सबैले अध्ययन गर्न पाउ“छन् । यसमा उमेर, लिंग, वर्ण, जाति वा धर्म कुनै कुराको बन्देज छैन । आश्चर्यजनक कुरा के छ भने विश्वको हरेक धर्म सम्प्रदायका मानिसहरुले यसमा आफुलाई चाहिने सामग्री प्राप्त गर्न सक्छन् । गीताले कुनै मतलाई, कुनै दृष्टिकोणलाई घोचेको, होच्याएको कहीं छैन । बरु त्यसबेला सम्मका दर्शनहरुलाई समन्वय गरिएको छ । तर गीतालाई त्यसको मूल रुपमा अध्ययन गर्ने क्षमता विकास गर्नु पर्छ । अनुवादहरुमा मूल कुराहरु हराउन सक्छ । गीता कसलाई भन्न हुन्छ? जसले ध्यानपूर्वक सुन्छ । असल शिष्यलाई । असल शिष्य भनेको त्यो हो जसले गुरुले सिकाएको गर्छ । गुरुले सिकाएको गाउंदै हिंड्ने वा केवल गुरुको प्रशंसा मात्र गर्नेलाई असल शिष्य भनिंदैन ।
गीता अध्ययनका लागि पनि केही पूर्व मान्यताहरु राखिएको छ । यसलाई अध्ययन गर्ने तपस्वी हुनु पर्छ । तपको अर्थ हो गीतामा जे भनिएको छ सो कुरा ईमानदारीसाथ पालन गर्नु । सुन्ने मानिस भक्तिमय भावमा हुनु पर्छ । यसबाट केही ज्ञान प्राप्त गर्न सक्ने विश्वास पाठकको मनमा हुनु पर्छ । दोषदृष्टि भएकोा हुनुहुंदैन । सिपालु छ, केही ज्ञान पनि छ तर हरेक कुराको उल्टो अर्थ लगाउने क्षमता भएकाहरुलाई दोष दृष्टि भएका भनिन्छ । यस्ता कुतर्क गर्नेलाई गीता बुझाउन सकिंदैन । कर्मण्येव अधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन भनेको काम गर्नु फलको आशा नगर्नु हो, त्यसैले दिनभरि काम गर्नेलाई सांझ ज्याला दिनु पर्दैन भन्ने अर्थ लगाउन पनि सकिन्छ । अथवा कुनै फलको इच्छाले होइन, कर्तव्य नै अधिकार हो त्यसैले कर्तव्य पूरा गर्नु पर्छ भन्न पनि सकिन्छ । अधिकार होइन कर्तव्य प्रमुख हो ।
गीता अध्यात्मशास्त्र हो । तथापि यसका उपदेशबाट लौकिक जीवनको पनि एक सूत्र प्राप्त हुन्छ । त्यो के हो भने यदि कुनैले रुचाउंदैन, त्यसकहां गएर केही भन्नु बिलकुल बेकार छ । नीति भन्छ– विषधर सर्पलाई दूध खान दिंदा खाली उसको विष मात्र वृद्धि हुन्छ । दुष्टलाई उपदेश दिनु प्रत्युत्पादक हुन्छ । पञ्चतन्त्रमा एउटा कथा छ । पानी परेपछि गौंथली गुंडमा सुरक्षित बसेको थियो । रुखमा बांदर रुझेर जाडोले थर्थर कामिरहेको थियो । बांदरको दुर्दशा देखेर गौंथलीलाई टीठ लाग्यो । गौंथलीले सम्झाउन थालेछ– तिम्रा त हात छन् । मभन्दा बाठो छौ । मैले बनाए जस्तो घर बनाए त रुझ्न पर्दैनथ्यो ? सजिाले गरी घर बनाउन सकिन्छ । झन् तिम्रा त हात पनि छन् ।
त्यो सुने पछि रिसाएर बांदरले भन्यो– मामुली चरी, अझ मलाई अर्ती सिकाउंछेस् । यति भनेर गौंथलीको गुंड भत्काइ दियो ।
दुष्टलाई उपदेशको त के कुरा याचना पनि निरर्थक हुन्छ ।
ईसपको कथा छ– एउटा भेडाको पाठो खोलामा पानी खा“दै थियो । एउटा ब्वा“सो छेउमा उभिएर पानी खान थालेछ । अनि पाठोलाई राता राता आ“खाले हेर्दै भनेछ– हेर्दैनस् मैले पानी खा“दै छु । पानी जुठो गराउ“छस् ।
पाठोको गल्ती त थिएन तर माफी माग्दै अलि तल गएर पानी खान थालेछ ।
ब्वा“सोले भन्यो– फेरि पानी फोहोर गरिस् । तेरा र मेरा बीचको यो पानी धमिलो किन गराइस् ?
पाठोले भन्यो– होइन हजुर । यहा“ त तपाईंले कुचेको, जुठो बनाएको, र धमिलो पानी पो मसंग बगेर आएको छ र मैले त्यही पानी खांदै छु ।
ब्वा“सोले भन्यो– अझ बोल्छस् । त्यो फोहर पानी तैंले माथितिर पठाइरहेको छस् ।
यति भनेर पाठोलाई मारेर खायो ।
दोषदृष्टि भनेको ब्वा“सोको दृष्टि हो । त्यसैले यस्ता मानिसलाई गीता उपदेश गर्नु निरर्थक प्रयास हो ।
त्यसो भए कस्ता मानिसलाई गीता शास्त्र भन्न हुन्छ ?
य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति ।
भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्संशयः।। ६८।।
न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः ।
भविता न च मे तस्मादन्य ः प्रियतरो भुवि ।।६९।।
जसले यस परम गोपनीय विषय (कुराकानी) मेरा भक्तहरुलाई निष्कामपूर्वक भन्ने छ । उसले मेरो पराभक्ति प्राप्त गर्दै मलाई नै प्राप्त गर्नेछ । यसमा संशय छैन । र त्यसभन्दा मेरो प्रिय गर्ने (वर्तमानमा) अर्को कोही पनि मानिस छैन र भविष्यमा पनि पृथिवी भरि उभन्दा प्रिय अर्को हुने छैन ।।६८–६९।।
व्यँख्या
गुह्यको अर्थ हो केवल प्रिय व्यक्तिसंग, अन्तरंगसंग भन्ने कुरा । रहस्यपूर्ण वा अरु कसैलाई भन्न नहुने कुरा होइन । अर्जुन कृष्णका अन्तरंग मित्र र शिष्य दुवै थिए ।
श्रीकृष्ण जस्तो गुरुको गुरुता अर्जुन जस्ता शिष्यको शिष्यतामा भर पर्छ । श्रीकृष्णले दिएका उपदेश त कति छन् कति ? तर उनको प्रसिद्धि गीताबाट छ । किनभने अर्जुन जस्ता शिष्यले त्यो सुने ।
अर्जुनको वीरता पनि कति छ कति तर कुरुक्षेत्र युद्धको वीरताका अगाडि सबै गौण छन् किनभने उनले त्यो कृत्य गरेको शिष्यताको उच्चता प्राप्त गरे पछि हो । रामकृष्णको शिष्य स्वामी विवेकानन्द भए । स्वामी विवेकानन्दले कहिल्यै पनि आफुलाई विशेष ठानेनन् । मभित्र मेरा गुरु बोलिरहनु भएको छ भन्थे स्वामी विवेकानन्दको प्रसिद्धि उनकी शिष्या निवेदिता (मार्गरेट) मा आधारित छ । खप्तडबाबाको प्रसिद्धि राजा वीरेन्द्रको शिष्यतामा भएको हो । मार्शलको प्रसिद्धि पीगु, हिक्स र केन्सको शिष्यत्वबाट भएको हो । आइन्स्टीनको ओपहाइमरबाट
अध्येष्यते च य इमं संवादमावयो ः ।
ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ।।७०।।
श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः ।
सोSपि मुक्तः शुभांल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् ।।७१।।
जसले हामी दुईको संवाद अध्ययन गर्ने छ उसले पनि ज्ञानयज्ञ गरेको हुनेछ र यस कृत्यद्वारा म इष्ट (पूजित) हुनेछु । यो मेरो मति (संकल्प) हो । जुन मनुष्यले श्रद्धायुक्त र अनसूय भइ श्रवण गर्छ, त्यो पनि मुक्त भएर, पुण्यकर्म युक्त भइ शुभ लोकहरुमा जानेछ ।।७०–७१।।
व्याख्या
अध्यात्म ग्रन्थहरुको एउटा अनौठो परमपरा छ, त्यो के भने यसलाई मनन गरे हुन्छ । त्यसमा लेखेको कुरा जीवनमा उतार्नु सबभन्दा उत्तम हो । त्यसलाई ध्यानपूर्वक अध्ययन मनन गरे पनि हुन्छ । नबुझी नबुझी पाठ गरे पनि हुन्छ । तर ती व्यक्तिहरु जसले पढ्न जान्दैनन् उनीहरुले रातो कपडामा बेरेर श्रद्धापूर्वक स्वच्छ स्थानमा राख्छन् । जुन अवस्थामा पनि श्रद्धा सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण छ । यस श्रद्धाले मानिसको भित्र रुपान्तरण हुन जान्छ ।
ज्ञान मार्गमा प्रयास गर्ने व्यक्ति ज्यादै कम हुन्छन्, त्यसमध्ये सफल हुने झनै कम हुन्छन् । अन्टार्कटिकामा दुइ पटक गएर छ छ महिना बसोबास गरेर भारतको वैज्ञानिक अभियान दललाई सहयोग गर्ने नेपाली भुवनसिंह आफ्नो अनुभव सुनाउ“दै भन्ने गर्छन्– वि.सं.२०४३ मा अन्टार्कटिक महादेशको वैज्ञानिक अभियानमा जान लगभग २०० जना छनौट भए । यस पछि विभिन्न प्रकारका प्रशिक्षण पार गर्दै जा“दा सबै परीक्षणहरुमा उत्तीर्ण हुने २० जनामा म पनि परें । अन्टार्कटिकको माइनस ९० डिग्री सेल्सियसको चिसो । मानिस को त के कुरा पेंगुइन बाहेक अन्य प्राणी नपाइने ठाउं । आफ्ना प्रिय नातेदारसंग महिर्नौंंको सम्बन्धविहीनता । छ महिना उरण्ठ्याउलो दिन र छ महिनाको लामो पट्यार लाग्दो रात । एक नासको एकान्त । विश्व कै सुनसान स्थान । अनेक प्रकारका कल्पनाहरुले गर्दा मानिसहरु यस्ता काममा हात हाल्न डराउंछन् । यस भौतिक दुनिया“को यात्रामा शयौंमध्ये केही थोरैले प्रयास गर्छन् । प्रयास गर्नेमध्ये पनि सबैले सफलता प्राप्त गर्न सक्दैनन् । केवल लगनशीलले मात्र प्राप्त सफलता गर्नसक्छन् ।
भगवान् श्रीकृष्णले भन्नु हुन्छ– यसरी मप्रति श्रद्धा राख्ने, लगनशील, सच्चा भक्त अवश्य सफल हुन्छ । किनभने सच्चा श्रद्धाले उसमा मप्रति स्वाभाविक प्रेम र विश्वास उत्पन्न गरीदिन्छ । यो विश्वास उत्पन्न नभइ शिष्यत्व उत्पन्न हुंदैन । शिष्यत्व उत्पन्न नभइ गुरुले भनेको कुनै पनि कुरा बुझिंदैन । शिष्यत्व नआइकन उपदेश दिनु केवल अरण्यरोदन हुन्छ ।
कच्चिदेतच्छ«ुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा ।
कच्चिदज्ञानसम्मोहः प्रनष्टते धनञ्जय ।।७२।।
हे पार्थ, के मैले भनेका यी कुरा ध्यानपूर्वक सुन्यौ ? हे धनञ्जय, के तिम्रो अज्ञानजनित मोह नष्ट भयो ?
व्याख्या
एक दयालु शिक्षकले आफ्ना शिष्यको शंका पूर्णतः समाधान भएको हेर्न चाहन्छ । त्यसैले भगवान् श्रीकृष्णले अन्तमा सोध्नु भएको छ– अर्जुन, मैले भनेका कुराहरु स्पष्ट भए कि भएनन् ? कि अब कुनै जिज्ञासा बांकी छ ?
यस अन्तिम भनाईले गीतालाई शिक्षा शास्त्रको उत्कृष्ट ग्रन्थ र भगवान् कृष्णलाई विश्वका महानतम शिक्षक प्रमाणित गर्दछ ।

अर्जुन उवाच

नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत । स्थितोद्रस्मि गतसन्देहः करिष्येवचनं तव ।।७३।। हे अच्युत, तपाईंका कृपा प्रसादले मोह नष्ट भयो । मैले स्मृति प्राप्त गरें । सन्देह गयो । म स्थिर भएं । तपाईंले जे भन्नु हुन्छ, त्यो गर्छु ।

व्याख्या कम्पयुटरको ज्ञान राख्नेलाई के थाहा छ भने त्यसको सूचना संकलन, विश्लेषण, समुचित गति, र काम गर्ने प्रक्रिया त्यसको मेमोरी– स्मृतिमा भर पर्छ । यदि मेमोरी क्षमता नै गडबड छ भने उसले कमाण्ड लिन मानदैनन् । लिइ हाल्यो भने त्यसलाई प्रोसेस गर्दैन । परिणाम प्रदान गर्दैन । दिए पनि गलत । मानिसको पनि सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा मस्तिष्क हो । सन्तुलित मस्तिष्क । उचित स्मृति राख्न सक्ने । त्यस पछि मानिसले ठीकलाई ठीक र बेठीकलाई बेठीक बुझ्न सक्छ । जब सम्म मानिसले ठीकलाई ठीक र बेठीकलाई बेठीक बुझ्दैन उसले हमेशा गलत काम गर्नेछ । वा केही गर्न सक्ने छैन ।

त्यही कुरा अर्जुनले स्पष्ट गरेका छन् । अच्युतको अर्थ हो, बिल्कुल ठीक– एब्सोलयुटली करेक्ट । अर्जुनलाई बल्ल के स्पष्ट भयो भने कृष्ण पो ठीक रहेछन् । अर्जुनलाई सुरुमा लागेको थियो– व्यावहारिक दृष्टिले हेर्दा, शास्त्र अनुसार विचार गर्दा, र ज्येतिष अनुसार शकुन हेर्दा केही पनि शुभ छैन । यसले के सिद्ध भइरहेको छ भने युद्ध गर्नु गलत छ । अनि उसको निष्कर्ष थियो– उनीहरुले नै राज्य गरुन् । मैले बरु मागेर खान्छु ।

तर अहिले अर्जुनलाई स्पष्ट भयो त्यो सबै निष्कर्ष दोषपूर्ण रहेछ । किनभने उसको मेमोरीले काम गर्यो ।

श्रीकृष्णले त सुरुमा नै भन्नु भएको थियो– अर्जुन, युद्ध गर्नु तिम्रो स्वभाव (धर्म) हो । भाग्नु कायरता हो । तिमीले शास्त्र अनुसार काम गरेका छैनौ । बहाना बनाउनका लागि शास्त्र पल्टाएर प्रमाणका लागि आफुलाई चाहिने चाहिने पाना खोजिरहेका छौ । अर्जुनका ती प्रमाण जिम्मेवारी लिनका लागि थिएनन् । भाग्नका लागि थिए– इस्केपिज्म । म आफ्नो कर्तव्यबाट विचलित भएं । म अलमलमा परें भन्ने वाक्यांशबाट सुरु भएको गीता मैले अब आफ्नो कर्तव्य बुझें, अब भाग्दिन, जिम्मेवारी लिएं भन्ने वाक्यांशमा समाप्त भयो । यसरी निश्चित लक्ष्य प्राप्त गरे पछि कृष्णले बोल्ने प्रयोजन रहेन । अब गीतामा सञ्जयले बोलेका केवल तीन श्लोक छन् ।

सञ्जय उवाच

इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः ।

संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् ।।७४।।

व्यासप्रसादाच्छु«तवानेतद्गुह्यमहं परम् ।

योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम् ।।७५।।

यस प्रकार वासुदेव र महात्मा अर्जुनको यो अद्भुत रोमांचकारी संवादमा व्यासको कृपाले साक्षात् योगेश्वर कृष्णले भनेको यस परम गुह्य योगका सबै कुरा, मैले आफैं सुनें ।

व्याख्या

कृष्णलाई अध्याय ११ मा एक पटक सञ्जयले र एक पटक अर्जुनले महात्मा भनेका छन् । यस श्लोकमा अर्जुनलाई महात्मन् भनिएको छ । कृष्णका १००० नाम महाभारतमा पाइन्छन् । यसमध्ये भगवान् श्रीकृष्णलाई गीतामा अच्युत, अनन्त, वासुदेव, योगेश्वर इत्यादि ३२ नामले र अर्जुनलाई भरत, पृथा, कौन्तेय आदि १८ विभिन्न नामले सम्बोधन गरिएको छ । अर्जुनलाई यहां महात्मा भनिएको छ । यो के कुराको संकेत हो भने ज्ञानको प्राप्ति नहु“दै अर्जुन महात्मा सम्बोधनको अधिकारी थिएनन् । तर जब अर्जुनले जब ज्ञान प्राप्त गरे अनि उनी महात्मा बने । अर्जुन मात्र होइन ज्ञान प्राप्त गरे पछि प्रत्येक व्यक्ति महात्मा बन्छ । जब आफ्नो वास्तविक रुप आत्माको जानकारी हुन्छ व्यक्ति महात्मा बन्छ ।

राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् ।

केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ।।७६।।

तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रुपमत्यद्भुतं हरेः ।

विस्मयो मे महान् राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ।।७७।।

हे राजन्, केशव र अर्जुनका यी कल्याणकारक र अद्भुत संवाद सम्झी सम्झी म बारम्बार हर्षित हुन्छु । श्रीहरिका यी अत्यन्त अद्भुत (विश्व) रुपलाई सम्झी सम्झी मलाई अति विस्मय हुन्छ । अनि हे राजन्, म बारम्बार हर्षित हुन्छु ।

व्याख्या

पहिलो अध्यायको दोस्रो श्लोकमा सञ्जयले दुर्योेधनलाई एक पटक राजा भनी सम्बोधन गरेका थिए । यस श्लोकमा र अर्को श्लोकमा सञ्जयले धृतराष्ट्रलाई दुइ पटक राजन् भनेका छन् । धृतराष्ट्रले प्रश्न सोधेर गीता सुरु भएको थियो । जसको उत्तर दिन सञ्जयले प्रारम्भ गरेका थिए । जसरी र जहांबाट ग्रन्थ प्रारम्भ भयो, त्यसै गरी समाप्त गर्नु पर्दछ । समस्या प्रारम्भ भएपछि विश्लेषण हुन्छ र समाधान प्राप्त हुनासाथ त्यो समाप्त हुन्छ । सारांश के हो भने जहांबाट समस्या प्रारम्भ भएको थियो ग्रन्थ त्यहीं आएर समाप्त भएको छ । धृतराष्ट्र र सञ्जयको कुराकानीबाट प्रारम्भ भएको गीता त्यसै स्थानबाट समाप्त हु“दैछ । अब धृतराष्ट्र केवल श्रोता छन् । सञ्जयले कुरा टुङ्ग्याउ“दै छन् ।

महाभारत कथा अनुसार, कौरव र पाण्डवका बीच समझौता गराउन आएका कृष्णलाई दुर्योधनले अपमानपूर्वक पठाइदिए पछि व्यासले धृतराष्ट्रलाई आएर भेटे । भने, राजन्, कुरुवंशमा ठूलो विनाश हुनेवाला छ । यदि तिमीले चाहन्छौ भने मैले तिमीलाई दिव्यदृष्टि अर्थात् दूरदृष्टि दिन्छु । यसको प्रभावले तिमीले यहां बसेर कुरुक्षेत्रमा भएका सबै घटनाहरु प्रत्यक्ष देख्ने छौ । यति मात्र होइन, प्रत्येक योद्धाका मनमा भएका कुरा पनि देख्ने छौं, बुझ्न सक्ने छौ ।

धृतराष्ट्रले भने, म जन्मान्धले आजसम्म गतिलो केही देख्न पाइन । अब जीवनको अन्तिम समयमा आफ्नै कुलको संहार हेर्नका लागि मलाई दृष्टि किन चाहियो । तर युद्धको विवरण थाहा पाइराख्न यो दिव्यदृष्टि मेरो नया“ सचिवलाई दिनुहोस् । नया“ सचिव थिए सञ्जय ।

पाण्डवहरुलाई उनीहरुो जायज अधिकार दिनु पर्ने बारे विदुरका कुरा दरबारमा नसुनिए पछि उनले आफ्नो पदबाट राजीनामा दिएका थिए । र त्यस रिक्त पदमा सञ्जयलाई सचिव बनाइएको थियो । यसरी सञ्जय आकस्मिक रुपमा गीता शास्त्रको विवरण दिने व्यक्ति बन्न पुगेका थिए । यही कुरा उनले श्लोकमा भनेका छन् । व्यासको प्रसादले दिव्य दृष्टि प्राप्त गरें । कुरु क्षेत्र देखें । युद्धका घटना, गीताको उपदेश, र विश्वरुपको दृश्य देखेर म सम्झ“दै र रोमाञ्चित हुंदै गइरहेको छु । जसरी म्यारी गो राउण्डमा पहिलो पटक चढेको बालक त्यो घटना सम्झंदै आनन्दित पनि हुन्छ र जिरिङ् जिरिङ् पनि गर्छ, त्यही हालत सञ्जयको छ । हरिको अर्थ हो हरण गर्ने । जसले शुभ र अशुभ सबै हरण गरेर एक मात्र सत्यलाई बांकी राख्छ । त्यो हरि हो । त्यसैले यो संझेर विस्मय भइरहन्छ ।

यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः ।

तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्धु्रवाः नीतिर्मतिर्ममः।।७८।। जम्मा श्लोक ७००।।

जहां योगेश्वर कृष्ण हुनुहुन्छ । जहां धनुर्धर अर्जुन छन् त्यहां विजय, भूति, र नीति हुन्छ यस्तो मेरो अटल विश्वास छ ।

व्याख्या

अब उनी धनुर्धर हुन् अर्थात् अब अर्जुनले हतियार समाते । यसको अर्थ के हो भने अब उनी जिम्मेवारी लिन तैयार छन् । भगवान् श्रीकृष्ण र अर्जुनको नाम यहां एउटै श्लोकमा एक साथ आयो । कर्तव्य र कर्तव्य परायण अब एकाकार भए । बाटो लक्ष्यमा पुग्यो । अर्जुन र कृष्ण एकै ठाउंमा छन् । दुवैको मानसिकता एक समान नभएसम्म गुरुले शिष्यलाई जुन विधिबाट शिक्षण दिए पनि सफल शिक्षण हुन सक्दैन । त्यसैले अर्जुनका १० वटा पर्यायवाचीमा एउटा नाम कृष्ण पनि हो । एक जना सन्तले यसलाई आत्मा र परमात्माको मिलनको रुपमा व्याख्या गरेका छन् । स्थिरता साथ ध्यान गर्नेले विजय प्राप्त गर्छ । मनको एकाग्रता नै सम्पूर्ण सफलताको आधार हो । यही ईश्वरीय विभूति हो यही संसारको नीति हो । ध्यान धनुष हो, गाण्डीव भनेको इन्द्रियको दृढता हो । अर्जुन आज पनि प्रत्येकका मनमा अनुराग भइ बसेका छन् । कृष्ण आज पनि सबैका हृदयमा विवेकरुपमा बास गर्नुहुन्छ । यदि अनुराग अन्तःकरणमुखी छ भने आत्मा र परमात्माको अन्तर रह“दैन । महात्माहरुले विजय प्राप्त गर्ने भनेको यही हो ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे मोक्षसन्न्यासयोगो नामाष्टादशोध्यायः ।

सन्दर्भ

अडगडानन्द, (सन् १९८०), यथार्थगीता, श्रीमद्भगवद्गीताhttp://yatharthgeeta.com
अधिकारी, कोमलनाथ, (वि.सं.२०१८), पञ्चरत्नगीता, कोमलगीता, नेपाली पद्यानुवाद र व्याख्या वाराणसी ः यशोदा प्रेस ।
अपूर्वानन्द, (सन् २००२), श्रीमद्भगवद्गीता पदच्छेद, अर्थ, व्याख्या, कलकत्ता ः रामकृष्ण मठ ।
अपूर्वानन्द, (वि.सं.२०७१), अनुवादक बाबु राम ज्ञवाली, शंकराचार्यको जीवनी, विद्यार्थी पुस्तक भण्डार।
अम्बेडकर, भीमराव, (वि.सं.२०५३), भगवान् बुद्ध र उहाँको धर्म अनुवादक ललितरत्न शाक्य , पोखरा ः दायक सभा ।
अर्याल, मदन प्रसाद, (वि.सं.२०६३), विदुर, चाणक्य र भर्तृहरिका नीतिहरू, काठमाडौं ः रमादेवी अर्याल ।
अहमद, इकबाल, (१९९६), पैगम्बर हजरत मोहम्मद, इलाहाबादः लोकभारती ।
आचार्य, श्रीराम शर्मा, (सन् २०११), सांख्य एवं योग, मथुरा ः युग निर्माण योजना । ३,४,१०
आचार्य, श्रीराम शर्मा, (सन् २०१०), १०८ उपनिषद्, मथुरा ः युग निर्माण योजना ।
आचार्य, श्रीराम शर्मा, (सन् १९९१), गायत्री महाविज्ञान, मथुरा ः युग निर्माण योजना ।
आदि शंकराचार्य, (वि.सं.२०६७), श्रीमद्भगवद्गीता शांकरभाष्य, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
आनन्द अरुण, (सन् २००६), सन्त दर्शन, काठमाडौं ः ओशो तपोवन ।
आप्टे, वामन शिवराम, (मिति उल्लेख नभएको) संस्कृत–हिन्दी शब्दकोश, सम्पादक उमा प्रसाद पाण्डेय, नई दिल्ली ः कमल प्रकाशन ।
ईश्वरानन्द, (वि.सं. २०५१) गीता तात्पर्य, संस्कृत, अन्वय, अर्थ र व्याख्या, स्वयम्भू ः गीता अध्ययन मण्डल ।
उपाध्याय, हरिभाउ, (सन् १९६७), भागवत धर्म, वाराणसी ः सस्ता साहित्य मण्डल ।
एक्सोडस– (सन् २००७),बाइबिल ओल्ड टेस्टामेन्ट, विकीपीडिया, अक्टोबर २१, सन् २००७ ।
ऋग्वेद संहिता भाग १ र २, (वि.सं.२०६७), सम्पादक प्रसन्नचन्द्र गौतम, काठमाडौं ः कुलचन्द्र गौतम स्मृति संस्था ।
ओशो, (सन् १९९२), सर्वसार उपनिषद्, पूना ः रेबेल बुक्स ।
ओशो, (सन् १९८०), गीता दर्शन खण्ड १–६, पूना ःरेबेल बुक्स ।
कँडेल, घनश्याम, (वि.सं.२०७३), धृतराष्ट्र, काठमाडौं ः नेपालय प्रकाशन ।
कृष्णमूर्ति, जे, (सन् १९८३), प्रथम और अन्तिम मूक्ति, अनुवादक दयाल शरण वर्मा, वाराणसी ः मोतीलाल बनारसीदास ।
कबीर अमृतवाणी भाग १, भाग २, भाग ३, (वि.सं.२०७१), माघ २०,वि.सं.२०७१, यु टयुब (राकेश काला) ।
कौटिल्यको अर्थशास्त्र, (वि.सं.२०२४), अनुवादक– केशव प्रसाद अर्याल, सम्पादक पं.सोमनाथ शर्मा, काठमाडौं ः नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान ।
खप्तड स्वामी, (वि.सं.२०५१), धर्म विज्ञान सार संक्षेप, सम्पादक चूडानाथ भट्टराय, काठमाडौं ः बबी शाह ।
गोल्छा, हुलासचन्द्र, (वि.सं.२०५३), महावीर वद्र्धमान, कान्तिपुर दैनिक, वि.सं.२०५२चैत १५, काठमाडौं ः कान्तिपुर पब्लिकेशन्स ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०७५), श्रीमद्भगवद्गीता (नेपाली), गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६७), शुक सुधासागर, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गीताप्रेस,(वि.सं.२०६७),स्तोत्र रत्नावली, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६५), महाभारत पाँच खण्ड, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६५), कल्याण, सन्तवाणी अङ्क, अङ्क २९, (संशोधित), गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६४), ईशादि नौ उपनिषद्, गोरखपुरः गीताप्रेस ।
गोयन्दका, जयदयाल, (वि.सं. २०७०),गीता तत्त्व विवेचनी, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गौड, रामदास, (वि.सं.१९९५), हिन्दुत्त्व, काशी ः शिवप्रसाद गुप्त।
जायसवाल, के पी, (सन् १९७५), हिन्दु पोलिटी, द बेंगलोर पब्लिशिंग हाउस ।
ज्ञवाली, बाबुराम (२०७६), आधा जिस्ता, गुल्मी ः किरण पुस्तकालय http://kiranapustakalay.com ।
ज्ञवाली, बाबुराम (२०७४), जीव जगत र जनार्दन, रुपन्देही ः ज्ञानज्योति प्रकाशन, रुन्धती ट्रष्ट ।
ज्ञवाली, बाबुराम (२०७३), सहज ज्ञानले दुख निवारण, रुपन्देही ः ज्ञानज्योति प्रकाशन, रुन्धती ट्रष्ट ।
ज्ञवाली, बाबु राम, (वि.सं.२०७२), जीवनको दोस्रो पाना (वैचारिक गम्भीरताका दृष्टिले श्रीमद्भगवद्गीता दोस्रो अध्यायको अध्ययन), रुपन्देही, नेपाल ः ज्ञानज्योति प्रकाशन । swadeshNepal.com
ज्ञवाली, बाबु राम, (वि.सं.२०७०), ऋग्वेदबारे केही वैज्ञानिक तथ्यहरु, मिर्मिरे (सांस्कृतिक विशेषांक), वर्ष ४२, अंक १, पूर्णांक ३२०, बैशाख जेठ २०७०, काठमाडौं ः नेपाल राष्ट्र बैंक ।
ज्ञवाली, बाबु राम, (सन् २०१३), द मदर अफ् निश्रेयस अभ्युदय..., योग सन्देश, दिसम्बर २०१३, हरिद्वार ः पतञ्जलि योगपीठ, दिव्य योग मन्दिर ट्रष्ट ।
ज्ञवाली, सलील, (सन् २००२), पूर्वीय सभ्यता, काठमाडौं ः ओरेन्टल प्रकाशन गृह ।
सन्त ज्ञानेश्वर, (वि.सं.२०७०), ज्ञानेश्वरी (गीता), जततउकस् http://GyaneshwariJnaneshwariGeeta जेठ ६ वि.सं.२०७३ मा इन्टरनेटबाट प्राप्त
ज्ञानेश्वर, उमेशपुरी, (सन् २०१४), मनको वशमें कैसे करें, (ध्यानके विकासकी मनोवैज्ञानिक साधना), हरिद्वार ः रणधीर प्रकाशन ।
जलोटा, अनूप, (वि.सं.२०७०), श्रीमद्भगवद्गीता (सी डी), यु टयुब ।
तिलक, बाल गंगाधर, (सन् २००७), श्रीमद्भगवद्गीता या कर्मयोग शास्त्र, दिल्ली ः साधना पकेट बुक्स ।
दयानन्द सरस्वती, (सन् २०१३), सत्यार्थ प्रकाश, दिल्ली ः आर्ष साहित्य प्रचार ट्रष्ट ।
देवकोटा, राजेश्वर, (वि.सं.२०५४), द्वन्द्वको अवसान, साझा प्रकाशन ।
नीलम कार्की, (वि.सं.२०७४), योगमाया, काठमाडौं ः सांग्रिला प्रकाशन ।
प्रपन्नाचार्य, (वि.सं.२०५०), वेदमा के छ ? काठमाडौं ः साभाm प्रकाशन ।
पन्थी, टीकाराम, (वि.सं.२०६५),सांस्कृतिक संवीक्षण, रूपन्देही ः विश्व हिन्दु महासंघ । १०,१२
पन्थी, टीकाराम, (वि.सं.२०६४), अर्वाचीन रेसुङ्गा (यदुकानन्दकालीन रेसुङ्गा), तम्घास, गुल्मी ः किरण पुस्तकालय ।
पौड्याल, जयदेव, (वि.सं.२०४६) शङ्कराचार्य रचित तत्त्व बोधको अनुवाद, काठमाडौं ः श्री ५ को सरकारको छपाखाना, सिंहदरबार ।
ब्रह्मानन्द, (सन् २०००), श्रीरामकृष्ण उपदेश, नागपुर ः रामकृष्ण मठ ।
बर्नर, डेभिड, (वि.सं.२०५८), डाक्टर नभएमा, अनुवादक योगेन्द्र प्रधानाङ्ग र साथीहरु, काठमाडौं ः त्रिभुवन विश्वविद्यालय, चिकित्साशास्त्र अध्ययन संस्थान ।
बसु, बुद्धदेव, (सन् २००४), महाभारतेर कथा (बाङ्लाबाट हिन्दी अनुवाद), दिल्ली ः भारतीय ज्ञानपीठ ।
बेनेट, जे जे र ठाकुरलाल मानन्धर,(वि.सं.२०६७), अनन्तको यात्रा, काठमाडौं ः योगेन्द्रभक्त श्रेष्ठ ।
म्याक्समुलर, एफ. (१९७१), रामकृष्ण, हिज लाइफ एन्ड सेईङ्ग्स, रामकृष्ण मठ, नागपुर । फागुन १२, वि.सं.२०७२ मा इन्टरनेटबाट प्राप्त https://archive=org/details/ramakrishnahisli025100mbp
मजगैयाँ, रामप्रसाद, (वि.सं.२०४६), श्री स्वर्गद्वारी महाप्रभु चरित्र, दाङ्ग, बिजौरी ः रामप्रसाद उपाध्याय मजगैयाँ ।
मनुस्मृति, (सन् १९९१), गणेशदत्त पाठक अनुवादक, वाराणसी ः ठाकुर प्रसाद बुकसेलर ।
मिश्र, विद्यानिवास, (वि.सं.२०४२)महाभारतका काव्यार्थ, नयी दिल्ली ः नेशनल पब्लिसिंग हाउस ।
राधाकृष्णन (मिति नभएको), श्रीमद्भगवद्गीता, दिल्ली ः राजकमल
प्रकाशन । रामकृष्ण मठ, (सन् १९७०), विवेकारामसुखदास, (वि.सं.२०६७), गीता दर्पण, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
रोलाँ, रोम्याँ, (सन् २००९), रामकृष्ण की जीवनी अनुवादक धनराज विद्यालंकार, सम्पादक डा. रघुराज गुप्त, नागपुर ः रामकृष्ण मठ ।
लेभी, सिल्भाँ, (सन् २००७), नेपाल, हिन्दु अधिराज्यको इतिहास (दोस्रो खण्ड), अनुवादक डिल्लीराज उप्रेती, ललितपुर ः हिमाल किताब ।
वियोगी हरि, (सन् २००१), हिन्दु धर्म, नईदिल्ली ः सस्ता साहित्य मण्डल ।
शर्मा, डी एस, (वि.सं.२०५५), हिन्दु धर्मको क ख ग अनुवादक कुलशेखर शर्मा, गीता समुदय प्रकाशन ।
सदानन्द, (सन् २००९), वेदान्तसार, नागपुर ः रामकृष्ण मठ ।
सद्धातिस्स, (सन् २०००), बुद्ध ः जीवन और दर्शन अनुवादक विटठलदास मोदी, नई दिल्ली ः सस्ता साहित्य मण्डल ।
हर्षानन्द, (सन् १९९०) अल एबाउट गीताको हिन्दी अनुवाद गीतासार, नागपुर ः रामकृष्ण मठ ।
हिमाल मेडिया प्रकाशन, (वि.सं.२०५७), एक शय वर्षका १०१ नेपाली, हिमाल बैशाख अंक, प्रधान सम्पादक कनकमणि दीक्षित, हिमाल मेडिया प्रकाशन ।

योगदान गर्ने प्रयोगकर्ता

श्रीमद्भगवद्गीतामा आफ्नो अमुल्य योगदान दिने प्रयोगकर्ताहरू यस प्रकार छन् ।

बाबुराम ज्ञवाली - पृष्ठभूमि
बाबुराम ज्ञवाली - गीता महात्म्य
बाबुराम ज्ञवाली - पहिलो अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - दोस्रो अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - तृतीय अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - चौथो अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - पाँचौं अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - छैठौं अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - सातौं अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - आठौं अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - नवौं अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - 10 औ अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - 11 औ अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - 12 औ अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - 13 औ अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - 14 औ अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - 15 औ अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - 16 औ अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - 17 औ अध्याय
बाबुराम ज्ञवाली - 18 औ अध्याय