श्रीमद्भगवद्गीता सप्तदश अध्याय

चित्र १७.१ अ, उ, म र ॐकार

यस ॐ द्वारा नै अतीतमा ब्राह्मण, वेद, र यज्ञ निर्माण भएका हुन् । अर्थात् यज्ञ, दान, तप, र वेद मन्त्रका ज्ञाताहरुले सबभन्दा पहिला जानेको यही ओंकार हो ।
सृष्टिको आदि अवस्थाका बारेमा अध्ययन गर्दा वैज्ञानिकहरु त्यस बेलाको कल्पना गर्दछन् जब पृथ्वीमा जीवहरुको उत्पत्ति भइसकेको थिएन तर सुरु हुने पूर्वाधारहरु थिए । पृथ्वी पूर्णतया जलमय र एकदम सुनसान थियो । ब्रह्माण्डका तारा र नक्षत्र बाहेक पृथ्वीलाई हेर्ने कोही थिएन । त्यस निरपेक्ष सुनसानमा पृथ्वीमा पनि एक ध्वनि थियो । किनभने निस्तब्ध शान्ति अवस्थामा पनि एउटा ध्वनि हुन्छ । त्यो सुनसानको शान्त आवाज ॐकारको ध्वनिसंग मिल्दोजुल्दो हुनुपर्छ भन्नेमा ध्वनिशास्त्रीहरु सहमत छन् । यस्तो आवाजलाई आफूभित्र सुन्ने सन्त महन्तहरुको कमी छैन । शंख भित्रबाट आउने ध्वनि निस्तब्ध शान्ति अवस्थाको ध्वनिकै प्रतीक मानिन्छ । नासाबाट सूर्यको ज्वालाका फोटो खिचिएका छन् । जुन यु ट्युबमा राखिएका छन् । यु ट्युबबाट ॐ को ध्वनि संग निकै सामीप्य हुने ध्वनि आएको प्रष्ट सुन्न सकिन्छ । यदि पृथ्वीमा अरु सबै कुरा शान्त हुँदा, अन्तरिक्षमा, सूर्यको ज्वालामा ॐ को ध्वनि आउँछ भने यो ध्वनि नाद ब्रह्म हो भन्ने उपनिषद्को घोषणा वैज्ञानिक तथ्य हो भन्न सकिन्छ ।
स्वामी विवेकानन्दले बाइबिल जोनका पुस्तकको पहिलो वाक्य– सृष्टिको सुरुमा ध्वनि थियो, ध्वनि ईश्वरसंग थियो, र त्यो ध्वनि नै ईश्वर थियो–को तुलना ब्रह्मसंग गरेका छन् । वास्तवमा ब्रह्मलाई नै ॐ ध्वनिले संकेत गरिन्छ । गीताले ॐ, तत्, र सत् यति तीन प्रकारको नामले सच्चिदानन्द ब्रह्मको बोध हुन्छ भनेको छ ।
भाषाशास्त्रमा यो मात्र एक यस्तो अनौठो सार्थक शब्द हो जसलाई केवल संकेतद्वारा व्यक्त गरिन्छ । यो अक्षर वा शब्दको रुपमा छैन । यसलाई उच्चारण गर्दा जिब्रो चलाउनु पर्दैन । जिब्रोले कहीं आघात नगरी उच्चारण गर्न सकिने हुँदा यसलाई अनाहत नाद भनिएको हो र विश्वको जुनसुकै भाषा बोल्नेले पनि यसको शुद्ध र स्पष्ट उच्चारण गर्न सक्छ । संगीतको प्राथमिक ध्वनि पनि ॐ नै मानिन्छ । सामवेद नै यसको आधार हो । त्यसैले संगीत शास्त्रको आधार पनि ॐ हो । प्राचीन शास्त्रहरुमा र वैदिक मन्त्रहरुमा ॐ सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण मानिएको छ । यदि कुनै मन्त्रमा ओंकार भएन भने त्यस मन्त्रलाई महत्त्वपूर्ण मानिंदैन । ओंकारलाई मन्त्रहरुको सेतु भनिएको छ । यो एकाक्षर मन्त्र हो तथा गम्भीर भाव र अर्थले भरिएको छ । परब्रह्मको प्रतीक हुनाले ब्रह्मको स्वरुप हो । प्रतीक भनेको कुनै वस्तु वा पदार्थको चित्र वा प्रतिमा हो । ब्रह्म सामान्य मनुष्यहरुको लक्ष्यमा आउन कठिन छ । त्यसलाई छोटकरीमा लक्ष्य गराउने एकाक्षर मन्त्र ॐ हो ।
मन्तव्य वा विचारलाई मन्त्र भनिन्छ । ओंकार नै वास्तविक विचार गर्न योग्य वा बुझ्न योग्य छ । सब मन्त्रहरुमा ओंकारलाई पहिले लगाउनाले अर्थ भाव चमत्कारी हुन्छन् । ओंमय ब्रह्माण्डको अधिष्ठान समेत ॐ हो । ब्रह्माण्डका व्यक्तिहरुको पृथक पृथक भाव भावको अन्तिम गति परब्रह्म हो । त्यसकारण त्यस परब्रह्मको ध्यान गर्दै अन्य मन्त्रहरुको भावार्थ सिद्ध गर्नु पर्छ । यस उच्च आशयद्वारा नै सब मन्त्रहरुको जप गर्नाले ॐको जुन आत्मा स्वरुप हो त्यसका संस्कारहरुलाई दृढ गर्दै लैजान्छ ।
जे मा व्यष्टि र समष्टि भ्रान्तिले प्रतीत हुन्छन् त्यही ॐ हो । यसलाई प्रणव पनि भन्दछन्। नम्रता साथ जसको स्तुति गरिन्छ जुन कुराले अथवा भक्तद्वारा जसको उत्तमता साथ स्तुति गरिन्छ त्यो प्रणव हो । ॐ र प्रणवमा अन्तर के हो भने प्रणव ध्यान रुवरुप हो भने ॐ नादस्वरुप हो । वर्ण र शब्द मायाका संज्ञा हुन् । तिनीहरु लक्ष्यका लागि मायामा छन् । तापनि अधिष्ठानस्वरुप मायातीत छन् । नाम नहुने यस्तो एक नै परब्रह्म एकाक्षर हो । त्यसैले ईश्वरको सबभन्दा राम्रो र नजीकको प्रतीक ॐ नै हुन्छ ।
ॐ परब्रह्म हो त्यसकारण त्यो अणु अणु मै भरिएको छ । जसरी समष्टि ॐ स्वरुप छ त्यसरी नै व्यष्टि सृष्टि पनि ॐ स्वरुप छ । जीवहरुलाई पृथक पृथक सृष्टि भन्छन् र तिनीहरु जुन एकमा हुन्छन् ईश्वरको त्यस्तो सृष्टिलाई समष्टि भन्दछन् । मनुष्यहरुको भिन्न भिन्न घर व्यष्टि हो र शहरको रुपमा सबैघरहरुलाई एक भावना सम्झ्नुलाई समष्टि भन्छन् । सामान्य मानिसहरुका लागि ॐका तीन विभाजन भए तापनि सन्न्यासीहरुका लागि ॐको उच्चारणलाई पांच भागमा विभाजन गरिन्छ । ॐको उच्चारण गर्नका लागि सुरुमा फोक्सोमा स्वास भर्नु पर्छ । अनि मुख खोलेर अ लाई कण्ठको गहिराईबाट आवाज निकालनु पर्छ । यसरी उच्चारण गर्दा नाभिमा कम्पन अनुभव गर्न सकिन्छ । यो उच्चारणलाई अर्कोमा निरन्तरता दिंदै ऊ को आवाज निकाल्नु पर्छ । यसो गर्दा ओंठ केही गोलो हुनजान्छन् । बल गरेर ध्वनि उत्पन्न गर्दा नाभिको कम्पन छातिमा स्थानान्तरण हुन्छ । ओंठ बन्द गरेर पूर्ण शक्ति लगाएर म को उच्चारण गर्दा मकारको ध्वनि कम्पन सिरमा स्थानान्तरण हुन्छ । म को उच्च अन्तिम ध्वनिका दुई भाग छन् । ओंठ बन्द गरेर नाके स्वरको रुपमा मऽऽ को नादलाई विस्तारै शान्त गर्दै लैजानु र अन्तमा नाके स्वर समाप्त गरी नाकबाट केवल स्वाँस मात्र बाहिर फ्यांक्नु । यसो गर्दा पेट भित्र खुम्चिन्छ । फोक्सोमा भएको सबै सांस बाहिर बल गरेर निकाल्ने प्रयास गर्नु पर्छ । अन्तमा सांस पनि शान्त । त्यस पछि केही बेर स्वास प्रस्वास स्थिर हुन्छ । उच्चारण गर्दा ओंठ बन्द गरी ध्वनि नाकबाट निकाल्नु पर्छ । ॐको उच्चारणलाई घण्टीमा रालो ठोके पछिको ध्वनिसंग तुलना गर्न सकिन्छ । सुरुमा चर्को अनि विस्तारै मन्द हुँदै अन्तमा शान्त । नाकबाट निस्केको स्वर विस्तारै घट्दै गइ केवल स्वास निस्कन्छ । अन्तमा स्वासले नाथ्रा फुल्छन् अनि पूर्ण शान्ति, निस्तब्धता । त्यसैले ॐ ध्वनि नाद ब्रह्म पनि हो ।ॐको उच्चारण गर्नु अघि फोक्सोमा साँस भरिएको हुन्छ र मकार पछि फोक्सो रित्तिएको हुन्छ । यसलाई केही बेर त्यत्ति कै राखिन्छ । त्यसैले ॐको साथमा पूरक, कुम्भक, र रेचकको क्रिया पनि पूरा हुन जान्छ । खप्तड बाबाका अनुसार– देब्रेतिरबाट जुन अर्धचन्द्राकार छ, त्यो अकार हो । त्यसको तलतिर जो यस्तै नै दोस्रो अर्ध चन्द्राकार जुन प्रथमसंग मिलेको उकार हो र बीचबाट जोडिएको अगाडि जुन बिन्दु छ, त्यो मकार हो । तसर्थ, यो अकार सहित उकार हो । उकार सहित मकार हो । अकार, उकार, मकार यी तीनवटै हो । यी तीनवटै अर्धचन्द्रका मुनि रहेका छन्। अर्धचन्द्रले मायालाई देखाउंछ र त्यसको माथि मध्यमा जुन बिन्दु छ त्यो अमात्र हो । जुन प्रकाश मायाको तम अंशमा परेर बाहिर आउंछ त्यो मकार हो । उकारमा एउटा प्रकाश त मायाको रज अंशबाट आउंछ र अर्कोचाहिं अकारबाट आउंछ । यसरी नै मकारमा एउटा प्रकाश त मायाको तमस् अंशबाट, अर्को प्रकाश उकारबाट र तेस्रो प्रकाश अकारबाट आउँछ। अमात्र शुद्धस्वरुप हो अरु सबै मिश्रण हुन् ।
तत् को अर्थ हो त्यही अर्थात् ॐ, ब्रह्म वा ईश्वर । फलको चाहना नराखी विविध प्रकारका यज्ञ, तप, र दान क्रिया केवल उसैका लागि समर्पण गर्ने क्रिया तत् हो । सत् यस्तो यो सत्यभाव र सज्जन भावमा प्रयोग गरिन्छ । त्यस ईश्वर प्रतिको विनम्र भाव प्रकट गर्नु हो। यो समस्त विश्व ईशमय छ । र त्यसभन्दा बाहेक केही नै छैन । सबै प्रकारका मांगलिक कार्य जसबाट श्रीवृद्धि हुने कामना गरिन्छ, त्यसमा पनि सत् को प्रयोग गरिन्छ । तथा यज्ञ, तप, र दान मा जे गरिन्छ (स्थिति) त्यसलाई पनि सत् भनिन्छ । तथा त्यस (परमात्मा) कालागि गरिएको कर्म निश्चयपूर्वक सत् भनिन्छ ।
तत् सत्...भने पछि आफूले ईश्वर समर्पणका लागि गरेको हरेक कृत्यमा रहेको कमी पूरा हुनजान्छ । अनि विधिपूर्वक गरिएको कृत्य छ भने त्यसले पूर्णता प्राप्त गर्छ । त्यसैले ब्रह्मवादीले शास्त्र विधानोक्त यज्ञदानतपक्रिया अविच्छिन्न ओम् को उच्चारण गरेर सुरु गर्नु पर्छ । यज्ञ, तप, दान आदि धार्मिक–आध्यात्मिक कार्य र आफ्नो सुखका लागि गरिने विवाह आदि मांगलिक कार्यमा पनि तत् सत भनिन्छ । यसरी जुनसुकै श्रद्धापूर्ण क्रियामा अन्तिममा ॐतत्सत् भन्नु पर्छ । यसो भनेमा गरिएको कार्य सिद्ध हुन्छ र केही कमजोरी भए त्यो पूर्ण हुनजान्छ भन्ने गीताको भनाई छ । हरेक सात्त्विक कार्यमा रहन गएको त्रुटिको प्रायश्चित् स्वरुप ॐ तत्सत् भन्नु पर्छ । त्यसैले गीता पुष्पिकामा ॐ तत् सत् लेख्ने गरिएको छ ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णर्जुनसंवादे श्रद्धात्रयविभागयोगो नाम सप्तदशोsध्याय ।
श्रीमद्भगवद्गीतारुपी उपनिषद् यस ब्रह्मविद्या रुपी योगशास्त्रमा श्रीकृष्ण र अर्जुनको संवादको श्रद्धात्रविभाग योग नाम गरेको अध्याय १७ समाप्त भयो ।। ॐ तत्सत् ।।

सन्दर्भ

अधिकारी, कोमलनाथ, (वि.सं.२०१८), पञ्चरत्नगीता, कोमलगीता, नेपाली पद्यानुवाद र व्याख्या वाराणसी ः यशोदा प्रेस ।
आचार्य, श्रीराम शर्मा, (सन् २०१०), १०८ उपनिषद्, मथुरा ः युग निर्माण योजना ।
आदि शंकराचार्य, (वि.सं.२०६७), श्रीमद्भगवद्गीता शांकरभाष्य, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
आप्टे, वामन शिवराम, (मिति उल्लेख नभएको) संस्कृत–हिन्दी शब्दकोश, सम्पादक उमा प्रसाद पाण्डेय, नई दिल्ली ः कमल प्रकाशन ।
इहरिट, अर्नाल्ड, (सन् १९७८), आहार चिकित्सा, अनसवादक विट्ठलदास मोदी, गोरखपुर ः आरोग्य मन्दिर ।
ईश्वरानन्द, (वि.सं. २०५१) गीता तात्पर्य, संस्कृत, अन्वय, अर्थ र व्याख्या, स्वयम्भू ः गीता अध्ययन मण्डल ।
ओशो, (सन् १९८०), गीता दर्शन, पूना ःरेबेल बुक्स ।
खप्तड बाबा (सच्चिदानन्द सरस्वती), (वि.सं.२०६०), विचार विज्ञान, काठमाडौं ः खप्तड आश्रम समिति ।
खप्तड स्वामी, (वि.सं.२०५१), धर्म विज्ञान सार संक्षेप, सम्पादक चूडानाथ भट्टराय, काठमाडौं ः बबी शाह ।
खप्तड बाबा, (२०४५), स्वास्थ्य विज्ञान, सूचना विभाग, श्री ५ को सरकार ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६५), महाभारत, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
पन्त, शंकरराज, (वि.सं. २०७८), श्रीरामकृष्णवचनसुधा, मुल लेखक श्री म, काठमाडौं ः रामकृष्ण आश्रम नेपाल ।
बेनेट, जे जे र ठाकुरलाल मानन्धर, (वि.सं.२०६७), अनन्तको यात्रा, काठमाडौं ः योगेन्द्रभक्त श्रेष्ठ ।
मनुस्मृति, (सन् १९९१), गणेशदत्त पाठक अनुवादक, वाराणसी ः ठाकुर प्रसाद बुकसेलर ।
राधाकृष्णन (मिति नभएको), श्रीमद्भगवद्गीता, दिल्ली ः राजकमल प्रकाशन ।
रामसुखदास, (वि.सं.२०६७), श्रीमद्भगवद्गीता साधक संजीवनी, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।