श्रीमद्भगवद्गीता सप्तदश अध्याय

अर्जुन उवाच

ये शास्त्रविधिमुत्सृव्य यजन्ते श्रद्धयान्विता ः ।
तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमहो रजस्तमः ।।१।।
हे कृष्ण जुन मानिसले श्रद्धायुक्त भइकन पनि शास्त्रविधिलाई त्यागेर (जानी जानी) यजन पूजन गर्छ, तिनीहरुको निष्ठा सात्विकी, राजसी, तामसी कस्तो हुन्छ ?

श्रीभगवानुवाच

त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा ।
सात्त्विकी, राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ।।२।।
देहधारीहरुको त्यो (शास्त्रविधिरहित) स्वभावजा श्रद्धा सात्त्विकी, राजसी, तमसी यसरी तीन प्रकारको हुन्छ । तिनीहरुको बारेमा सुन ।
सत्त्वानुरुपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत ।
श्रद्धामयोsयं पुरुषो यो यच्छ«द्धः स एव सः ।।
हे भारत, सबै मानिसहरुको श्रद्धा उनका अन्तःकरण अनुरुप हुन्छ । यो पुरुष श्रद्धामय छ । जो जस्तो श्रद्धावाला छ उ त्यस्तै हुन्छ ।
यजन्ते सात्त्विका देवान्यक्षराक्षांसि राजसाः ।
प्रेतान्भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ।।४।।
सात्त्विकहरुले देवदेवीको पूजा गर्छन्, राजसले यक्ष र राक्षस र तामसले प्रेत पूजा गर्छन् ।
अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः ।
दम्भाहङ्कारसंयुक्ता कामरागबलान्विताः ।। ५ ।।
जुन मानिस शास्त्रविधिरहित (आफैंले कल्पित) घोर तप गर्छन्, दम्भ र अहंकारयुक्त काम, विषयासक्ति र बलको अभिमानले युक्त छन् ।
कर्शयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः ।
मां चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान् ।। ६ ।।
शरीर स्थित भूतसमुदाय र अन्तःकरणमा स्थित म (परमात्मा) लाई पनि कृश गराउंछन्, ती अज्ञानीलाई आसुर हुन भनी निश्चित बुझ ।
आहारस्त्वपि सर्वस्व त्रिविधो भवति प्रियः ।
यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु ः ।।७
यज्ञ, तप र दान जस्तै भोजन पनि सबैलाई ( आफ्नो स्वभाव अनुसार) तीन प्रकारको प्रिय लाग्छ । ती सबैको यो भेदलाई सुन ।
्आयु सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविर्वधनाः ।
रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ।।८
आयु बल,बुद्धि, आरोग्य, सुख र प्रिित बढाउने सतोगुणी रस,युक्त, मधुर चिल्लोप, स्थायीबल दिने, मनलाई रुचिक आहार सात्त्विकलाई मनपर्छन् ।
कटवम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरुक्षविदाहिनः ।
आहाराः राजस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः।। ९।।
नमिठो, परपराउने, नुनिलो, अति तातो, तिखो, रुखो, पोल्ने, दुख शोक, आमय(रोग) दिने आहार राजसलाई मनपर्छ ।
यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत् ।
उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियं ।।१०
समय गएको (बासी वा अस्वाभाविक तरीकाले पकाएको) रस सुकेको, दुर्गन्धयुक्र, बचेको, कुकुर, बिरालो, गाई, मानिसको जुठो, अमेध्य (मासु, अण्डा, मुर्दा, रजवीर्यबाट उत्पन्न) पनि तामसलाई मनपर्छ ।
अफलाकांक्षीभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते ।
यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ।।११
शास्त्रविधि अनुरुप यज्ञ एक कर्तव्य हो, यो कुरा मनमा राखेर फलाकांक्षा नराखी गरिने यज्ञ सात्त्विकी हो ।
अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत् ।
इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञ विधि राजसम् ।।१२
तर हे भरतश्रेष्ठ, दम्भाचरणका लागि र फललाई ध्यानमा राखेर जुन यज्ञ गरिन्छ त्यो राजस यज्ञ हो ।
विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् ।
श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ।।१३
शास्त्रविधिहीन, श्रद्धा नभएको, अन्नदान, वेदमन्त्र, र दक्षिणारहित यज्ञ तामसी हो।
देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम् ।
ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ।।१४
देव, द्विज,गुरु,प्राज्ञ,को पूजन शरीर मनको पवित्रता, सादगीपन, शरीर, मनर वाणीको ब्रह्मचर्य, र अहिंसा शरीरको तप हो ।
अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् ।
स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ।।१५
अनुद्वेगकारी वाक्य, प्रिय र हितकारक, र सत्यभाषण तथा स्वाध्यायको अभ्यास नै वाणीको तप हो ।
मनः प्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः ।
भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ।।१६
मनको प्रसन्नता, शान्त, मौन, आत्मविनिग्रह, शुद्ध भाव, यी सबै मानसिक तप हुन् ।
श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्रिविधं नरैः ।
अफलाकांक्षीभिर्युक्तै सात्त्विकं परिचक्षते ।।१७
फलको आशा न राखी युक्त मानिसले परम श्रद्धापूर्वक त्यस तीन प्रकारका तपलाई सात्त्विक भनिन्छ ।
सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैन यत् ।
क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमधु्रवम् ।। १८
जुन तप सत्कार, मान, पूजा इत्यादि स्स्वार्थका लागि वा पाखण्डपूर्वक गरिन्छ, त्यो अनिश्चित क्षणिक फल (चल) को राजस यज्ञ हुन्छ ।
मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः ।
परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् ।।१९
जुन तप मूर्खतापुर्वक हठले,मन, वाणी, र शरीरको पीडासहित वा अरुको अनिष्टका लागि गरिन्छ, त्यो तप तामस हुन्छ ।
दातव्यमिति यद्दानं दीयतेद्रनुपकारिणे ।
देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ।।२०
दिनु (मेरो) कर्तव्य हो यसरी जुन दान देश, काल र पात्र लाई बिना प्रतिउपकारको भावनाले, दिइन्छ त्यो दान सात्त्विक हुन्छ ।
यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः ।
दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम् ।।२१
तर जुन दिंदा गाह्रो मानी मा िर प्रति उपकारको भावनाले वा फलको उद्देश्य राखिन्छ अनि दिइन्छ त्यो राजस दान हो ।
अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते ।
असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमदाहृतम् ।।२२
जुन दान हेलांपूर्वक, तिरस्कारपूर्वक अयोग्य देश र कालमा र अपात्रलाई दिइन्छ, त्यो तामसको उदाहरण हो ।
ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविध स्मृतः ।
ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञश्च विहिताः पुरा ।।२३।।
ॐ, तत्, र सत् यति तीन प्रकारको नामले ब्रह्मको स्मृति हुन्छ । यस ॐ ्द्वारा नै अतीतमा ब्राह्मण, वेद, र यज्ञ निर्माण भएका हुन् ।
तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपक्रियाः ।
प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ।।२४
त्यसैले ब्रह्मवादीले शास्त्र विधानोक्त यज्ञदानतपक्रिया अविच्छिन्न ओम् यस को उच्चारण गरेर सुरु गर्नु पर्छ ।
तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपःक्रियाः ।
दानक्रियाश्च विविधा: क्रियन्ते मोक्षकांक्षिभिः ।।२५
तत् यस प्रकारको फलको चाहना नराखी विविध प्रकारका यज्ञ, तप, र दान क्रिया मुमुक्षुहरुद्वारा गरिन्छन् ।
सदभावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते ।
प्रशस्ते कमृणि तथा सच्छब्दः पार्थ युजयते ।२६
सत् यस्तो यो सत्यभाव र सज्जन भावमा प्रयोग गरिन्छ । तथा हे पार्थ विवाह आदि प्रशस्त (मांगलिक कार्यमा पनि सत्को प्रयोग गरिन्छ ।
यज्ञे तपसि दाने चस्थितिः सदिति चोच्यते ।
कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते ।।२७
तथा यज्ञ, तप, र दान मा जे गरिन्छ( स्थिति) त्यसलाई पनि सत् भनिन्छ ।तथा त्यस (परमात्मा) कालागि गरिएको कर्म निश्चियपूर्वक सत् यसरी भनिन्छ ।
अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तपतं कृतं च यत् ।
असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ।।२८
हे अर्जुन बिना श्रद्धा गरिउको हवन दिएको दान र गरिएको तप र अन्य जे गरिन्छ त्यो सबै असत् यसप्रकार भनिन्छ । त्यसैले यसलोकमा वा परलोकमा लाभदायक छैन ।
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गतिासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णर्जुनसंवादे श्रद्धात्रयविभागयोगो नाम सप्तदशोsध्याय ।