श्रीमद्भगवद्गीता पञ्चदश अध्याय

श्रीभगवानुवाच

उर्ध्वमूलमधःसाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ।।
उर्ध्वमूल भएको तलपट्टि तना र हांगा फिंजारिएको (उल्टो वृक्षरुप) यो (संसार) अश्वत्थ वृक्ष अविनाशी भनिन्छ । छन्द (मन्त्र वा पात) यसका पात हुन् । जसले यो कुरा बुझ्छ त्यो नै वेदवित् हो ।
अधश्चोर्ध्व प्रसृतास्य शाखा
गुणप्रवृद्धा विषय प्रवाला ।
अधश्च मूलान्यनुसन्तानि
कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ।।
त्यस (संसार वृक्ष) का बढेका तीन गुण विषयहरु प्रवाल (मुना) (देव, मनुष्य, आदि योनिरुप) हांगा तल माथि सर्वत्र फैलिएको छ । मनुष्यलोकमा कर्म अनुसार बन्धन भएका जरा पनि तल माथि व्याप्त छन् ।
नरुपमस्येह तथोपलभ्यते
नान्तो न चादिर्न च सम्प्तिष्ठा ।
अश्त्थमेनं सुविरुढमूल
मसंगशस्त्रेण दृढेन छित्वा ।। ३
यस संसार वृक्षको स्वरुप यहां त्यस्तो पाइन्न् । न यसको आदि छ न अन्त छ न यो राम्ररी प्रतिष्ठित छ । यस बलियो जरा भएको अश्वत्थ वृक्षलाई वैराग्य रुपी शस्त्रले दृढतापूर्वक काटेर
ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं
यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः ।
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये
यतः प्रवृत्ति प्रसृता पुराणी ।।
त्यस पछि त्यो परमपद (परमेश्वर) लाई राम्ररी जान्नु पर्छ जसमा गएकाहरु फेरि फर्किंदैनन् । र जुनबाट पुरातन (संसारवृक्षको) प्रवृत्ति विस्तार भएको छ । त्यसै आदि पुरुषको शरणमा पर्छु (भन्नु पर्छ) ।
निर्मानमोहा जितसंगदोषा
अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ।
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसञ्ज्ञै
र्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ।।
जसको मान र मोह नष्ट भएको छ, आसक्तिरुपी दोषलाई जितेको छ, नित्य अध्यात्ममा लागेको छ, काम पूर्णतया निवृत्त भएको छ । त्यस अविनाशी परमपदमा जान्छ ।
न तद्भासयते सूर्यो न शशांको न पावकः।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ।।६ ।।
जसलाई प्राप्त गरेर फर्केर आउंदैनन्, त्यहां सूर्यले प्रकाशित गर्दैन, चन्द्रमा र अग्नि नै मेरो परमधाम हो ।
ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ।
मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ।। ७।।
जीवलोक (शरीर) मा यो सनातन जीवभूत (आत्मा) मेरो नै अंश हो । प्रकृतिमा स्थित मन र पांच इन्द्रिय यी छलाई आकर्षित गर्छ ।
शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्त्रामतीश्वरः ।
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ।।८ ।।
वायुले गन्धको स्थानबाट लिएको गन्ध झैं ईश्वर (देहको मालिक) पनि जुन शरीर त्याग गर्छ त्यसबाट यी छलाई ग्रहण गरेर फेरि अर्का शरीरमा जान्छ ।
श्रोत्रं चषुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च ।
अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ।।९ ।।
यो जीवात्माले कान, आंखा, छाला, जिब्रो, नाक, र मनको आश्रय लिएर विषयहरुको सेवन गर्छ ।
उत्क्रामन्तं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् ।
विमूढा नानुपशयन्ति पशयन्ति ज्ञानचक्षुषः।।१० ।।
शरीर छोडेर जानेको वा शरीरमा स्थित वा विषयहरुको भोग गर्दा तीत गुणले युक्त त्यसलाई अज्ञानीजनले जान्दैनन् केवल ज्ञान चक्षुले मात्र जान्न सकिन्छ ।
यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् ।
यतन्तोद्रप्यकृतात्मानो चैनं पश्यन्तयचेतसः ।। ११ ।।
यत्न गर्ने योगी पनि आफुमा अवस्थित यसलाई जान्दछन् र आफूलाई शुद्ध नपारेकाले अज्ञानीले यत्न गरे पनि देख्न सक्दैनन् ।
यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेद्रखिलम् ।
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ।। १२ ।।
सूर्यमा अवस्थित जुन तेजले सम्पूर्ण जगतलाई प्रकाशित गर्छ र जुन तेज चन्द्रमा, अग्निमा स्थित छ, त्यो मेरो हो भन्ने बुझ ।
गामाविश्य च भूतानि धारयाम्हमोजसा ।
पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ।। १३ ।।
मैले नै पृथवीमा प्रवेश गरेर आफ्नो ओजले सबै प्राणीलाई धारण गर्छु र अमृतरसरुप सोम बनेर सबै अन्न, वनस्पतिलाई पोष दिन्छु ।
अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः ।
प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ।।
म वैश्वानर बनेर प्राणी हरुको देहमा स्थित प्राण र अपानवायु संयुक्त वैश्वानर बनेर चार प्रकारका अन्न पचाउंछु ।
सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो
मक्त स्मृतिज्र्ञानमपोहनं च ।
वेदैश्च सवैरहमेव वेद्यो
वेदान्तकृतवेदविदेव चाहम् ।।१५
म नै सबै प्राणीहरुको हृदयमा सन्न्हिित छु स्मृति, ज्ञान, र अपोहन (विचारद्वारा बुद्धिको संशय, विपर्यय आदि दोष हटाउने उपाय) पनि मबाट नै हुन्छ । अनि सबै वेदद्वारा म नै वेद्य र
वेदान्तकर्ता र वेदवित् पनि म नै हूं । द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोद्रक्षर उच्यते ।।१६
यस संसारमा नाशवान र अविनाशी पनि यी दुई प्रकारका पुरुष छन् सबै प्राणी (शरीर) हरु नाशवान र कूटस्थ अविनाशी भनिन्छ ।
उत्तमः पुरुषस्त्वयन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ।
यो लोकत्रयमाविश्य विभत्र्यव्यय ईश्वर ।। १७ ।।
उत्तम पुरुष अन्य (पुरुष) हो जुन तीन लोकमा आविष्ट भएर धारण पोषण गर्छ । अव्यय ईश्वर परमात्मा यस प्रकार उदाहरण दिइन्छ ।
यस्मात्क्षरमतीतो द्रहमक्षरादपि चोत्तमः ।
अतो द्रस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ।। १८ ।।
यसबाट म नाशवान् (बाट) अतीत भएकोले अविनाशी (अश्वत्थको बीज) हूं । उत्तम छु । त्यसैले यस लोकमा र वेदमा पुरुषोत्तम नामले प्रसिद्ध छु ।
यो मामेवसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् ।
ससर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ।। १९ ।।
हे भारत, जुन ज्ञानी पुरुषले मलाई यस प्रकार पुरुषोत्तम जान्दछ उसले सर्वज्ञ पुरुष सबै प्रकारले निरन्तर म वासुदेवलाई भजन गर्छ ।
इति गुह्तमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ ।
एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ।।२०
हे निष्पाप भारत, यस प्रकार यो गुह्यतम शास्त्र म द्वारा भनिएको छ । यसलाई तत्त्वले जानेर बुद्धिमान (समत्त्व बुद्धियुक्त) र कृतार्थ हुन जान्छ ।
ॐ तत्सत् इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु बह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः।।