सप्तमोध्यायः

ज्ञानविज्ञानयोग

गाढा श्रीभगवानुवाच
मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रयः ।
असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु (१)
श्रीभगवान्ले भने
मेरै आश्रयमा योग गरी मैमा दिई मन,
बिना संशय सम्पूर्ण मलाई जान्न लौ सुन ।

ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः ।
यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते (२)
विज्ञानसँगको ज्ञान बताउँछु समग्र नै,
यो जानेर यहाँ फेरि जान्न बाँकी रहन्न क्यै ।

मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये ।
यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्वतः (३)
हजारौं नरमा कोही सिद्धिको यत्न गर्दछ,
कसैले तिनमध्येमा मेरो तत्त्वार्थ जान्दछ ।

भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च ।
अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा (४)
भू, पानी, वायु, आकाश, अग्नि, बुद्धि तथा मन,
अहङ्कार गरी आठ मेरा प्रकृति छन् सुन ।

अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् ।
जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् (५)
अपरा जड हुन् आठ, अर्की चेतन हुन् परा,
विश्व-धारण गर्दैछिन् परा प्रकृतिले सदा ।

एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय ।
अहं कृत्स्नस्य जगत: प्रभव: प्रलयस्तथा ।।६।।
दुई प्रकृतिद्वारा नै हुन्छ उत्पन्न लोकको
म नैं हुँ विश्वको सृष्टि-कर्ता, स्थिति र नाशको ।
दुई प्रकृति = परा र अपरा ।

मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनञ्जय ।
मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव (७)
कुनै अर्को मबाहेक छैन कारण अर्जुन !
धागामा मणिझैं विश्व उनिएको ममा सब ।

रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः ।
प्रणवः सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु (८)
पानीमा रस अौ सूर्य-चन्द्रमा म प्रकाश हुँ,
वेदमा ओम् ‘ख’मा शब्द, मान्छेमा पुरुषत्व हुँ ।
ख = आकाश ।

पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ ।
जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु (९)
पवित्र गन्ध पृथ्वीमा र आगामा म तेज हुँ,
आयु हुँ सब प्राणीमा, तपस्या यतिमा म हुँ ।
यति = तपस्वी ।

बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् ।
बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् (१०)
बुझ प्राणी सबैको म, पार्थ ! शाश्वत बीज हुँ,
बुद्धिमान् व्यक्तिको बुद्धि, तेजस्वीको म तेज हुँ ।
शाश्वत = सनातन ।

बलं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम् ।
धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ (११)
म हुँ आसक्तिले हीन बलिया त्यक्तिको बल,
धर्मसम्मत प्राणीको कामना हुँ धनन्जय !

ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्चये ।
मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि (१२)
रज, सत्त्व, तमो भाव मेरै उपज हुन् सब,
तिनीहरू ममा छैनन्, तिनमा पनि छैन म ।

त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत् ।
मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् (१३)
यिनै त्रि-गुणको भावद्वारा विश्व छ मोहित,
अविनाशी, गुणातीत हुँ म, चिन्दैन मानिस ।

दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया ।
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते (१४)
यो दैवी गुणकी माया मेरी सारै छ दुस्तर,
मलाई जसले भज्छ माया-सागर तर्दछ ।

न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ।
माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः (१५)
आसुरी भावका, मूढ, ज्ञान-हीन, नराधम,
नीच, दूषितले मेरो गर्दैनन् नाम कीर्तन ।

चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन ।
आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ (१६)
धनार्थी, पीडित, ज्ञानी, जान्न इच्छुक, अर्जुन !
यी चार कर्मकर्ता हुन्, गर्छन् भजन कीर्तन ।

तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्य ते ।
प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः (१७)
तीमध्ये नित्य ज्ञानीमा पाइन्छ भाव उत्तम,
त्यसैले हुन्छ ऊ प्यारो, म हुन्छु उसको प्रिय ।

उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् ।
आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् (१८)
उदार हुन् सबै किन्तु, ज्ञानी मेरै स्वरूप हो,
मन-बुद्धि ममा धर्ने त्यो मेरो श्रेष्ठ भक्त हो ।

बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते ।
वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः (१९)
अनेकौं जन्म भोगेर ज्ञानी मैंसँग मिल्दछ,
श्रीकृष्ण सबमा देख्ने त्यो महात्मा छ दुर्लभ ।

कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः ।
तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया (२०)
आआफ्ना भोग-इच्छाले स्व-ज्ञान नासिएपछि,
आफ्नै स्वभावले लाग्छन् आआफ्नै देवका पछि ।

यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति ।
तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् (२१)
सकामी भक्त जसले पुज्छन् देवहरू जुन,
तिनैमा उनको श्रद्धालाई सुस्थिर गर्छु म ।

स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते ।
लभते च ततः कामान्मयैव विहितान्हि तान् (२२)
कसैले पूर्ण श्रद्धाले अन्य देव पुजे पनि,
मबाटै त्यसले सारा कामना प्राप्त गर्छ नै ।

अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम् ।
देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि (२३)
ती अल्पबुद्धिवालाका नाश हुन्छन् सबै फल,
मिल्छन् भक्त ममा मेरा, देवमा देव–पूजक ।

अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः ।
परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् (२४)
अविनाशी, सर्वश्रेष्ठ मेरो यो भाव प्राकृत,
अव्यक्तमा व्यक्ति ठान्छन् बुद्धिले हीन मानिस ।
अव्यक्त = नदेखिने, निर्गुण ।

नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः ।
मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम् (२५)
ढाकेर योगमायाले देखिन्न म कसैसँग,
अविनाशी अजन्मा हुँ, लोक जान्दैन, मूढ छ ।

वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन ।
भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन (२६)
के के भयो, के हुँदैछ, के हुनेछ भविष्यमा,
म जान्दछु सबै, किन्तु, म अज्ञात छु अर्जुन !

इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत ।
सर्वभूतानि सम्मोहं सर्गे यान्ति परन्तप (२७)
इच्छा र द्वेषका सृष्टि सुखदुःखादि द्वन्द्वका-
मोहले जीव जन्मन्छन् र मर्छन् हे परन्तप !

येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् ।
ते द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रताः (२८)
जो निष्पाप बनेका छन् पुण्यकर्म प्रभावले,
द्वन्द्व, मोहबिना भज्छन् मलाई दृढ-भावले ।

जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये ।
ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् (२९)
गर्छन् प्रयत्न जो जन्म–मृत्यु रोग छुटाउन,
तिनै हुन् ब्रह्म, अध्यात्म, कर्म जान्ने सुधी जन ।

साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः ।
प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः (३०)
मलाई देवता, यज्ञ र संसार-नियन्त्रक-
भनेर जसले चिन्छन् अन्त्यमा चिन्दछन् स्वतः ।
अन्त्यमा = मर्ने बेलामा ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे

श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानविज्ञान योगो नाम सप्तमोऽध्यायः ।