षष्ठोध्यायः

आत्मसंयमयोगः

श्रीभगवानुवाच ।
अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः ।
स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः (१)
भगवान्ले भने
हुन्छ योगी र सन्यासी निष्काम कर्म गर्छ जो,
हाेम कर्मादि त्याग्दैमा सन्यासी, मुनि हुन्न त्यो ।

यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव ।
न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन (२)
भन्छन् संन्यासलाई नै योग, यो बुझ अर्जुन,
अभिलाषा नत्यागेमा योगी हुन्न कुनै जन ।

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते (३)
योग प्रारम्भका लागि कर्म हो मुख्य कारण,
योगीका लागि सङ्कल्प-त्याग हो श्रेष्ठ कारण ।

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते ।
सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते (४)
विषयेन्द्रियको भोग, र कर्म फलमा कुनै
हुन्न आसक्त जो, सोही योगमा स्थित बन्छ है ।

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् ।
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः (५)
आफ्नो उद्धार आफैंले गर, रोक अधोगति,
आफू नै हाे स्वयं आफ्नाे बन्धु-शत्रु दुवै थरी ।

बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः ।
अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् (६)
आफु नै बन्धु हो आफ्नो आफैंले नैं जित्यो भने,
आफुले नजिते आफैं आफ्नो शत्रुसरी हुने ।

जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः ।
शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः (७)
जाडो-गर्मी, चिसो–तातो, अपमान र मानमा
सम-शान्त रही आत्मा जित्ने पुग्दछ धाममा ।

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः ।
युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः (८)
ज्ञानादिले तृप्त आत्मा, निर्विकार, जितेन्द्रिय,
योगीका लागि एकै हो माटो, सुन, शिला सब ।

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।
साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते (९)
हितैषी, मित्र, मध्यस्थ तथा शत्रु र बान्धव,
धर्मी, पापी एक देख्ने बुद्धि अति विशिष्ट छ ।

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः ।
एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः (१०)
जोहो र आस गर्दैन मन-इन्द्रिय जित्दछ,
एकान्त स्थानमा बस्छ भने आनन्द पाउँछ ।

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ।
नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् ११
न होचो न त अग्लो नै वस्त्र, चर्म, कुशासन
शुद्ध भूमी चुनी, राखी त्यसमा स्थिर-आसन,

तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः ।
उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये । (१२)
गरी एकाग्र मनले चित्त-इन्द्रिय निग्रह,
अन्तस्करण शुद्धिका निमित्त योगमा जुट ।

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः ।
सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् (१३)
शिर, घाँटी तथा देह सीधा पारी नहल्लिई,
कुनै दिशा नहेरेर दृष्टि नासाग्रमा गरी ।

प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः ।
मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः (१४)
आत्मा शान्त गरी, त्यागी भय, ब्रह्मव्रती बनी,
रोकी मन ममा पूर्ण चित्त-वृत्ति ममैं गरी ।

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः ।
शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति (१५)
योगीले यसरी चित्त रोकी मैंमा लगाउँछ-
भने निर्वाणको शान्ति उसले प्राप्त गर्दछ ।

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः ।
न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन (१६)
न योग हो बढी खानु, न भोकै बस्नु योग हो,
न योग हो बढी सुत्नु, न जागै बस्नु योग हो ।

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा (१७)
दिनचर्या तथा कर्म, खानपान यथोचित,
सुत्ने-जाग्ने यथायोग्य, योग हो दुःख नाशक ।

यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते ।
निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा (१८)
वसीभूत भई चित्त आत्मामै जब रम्दछ,
काम-शून्य भई योग-युक्त बन्दछ त्यो तब ।

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता ।
योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः (१९)
जस्तै हावाबिना बत्ती नहल्ली स्थिर बन्दछ,
त्यस्तै दृढमना योगी योगमा स्थिर बन्दछ ।

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।
यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति (२०)
योगाधीन भई चित्त जसको मुस्कुराउँछ,
आफुले आफुलाई नै हेरी आफैं रमाउँछ ।

सुखमात्यन्तिकं यत्तद् बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् ।
वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः (२१)
परमानन्द द्रष्टा हो बुद्धि, इन्द्रिय हाेइन,
यो महाज्ञानले योगी स्वयं बन्दछ निश्चल ।

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः ।
यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते (२२)
पाएको लाभबाहेक चाहँदैन अरू कुनै,
यस्तालाई सताउन्न विशाल दुःखले पनि ।

तं विद्याद् दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् ।
स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा (२३)
योगयुक्त त्यही हो जो भव-दुःख विमुक्त छ,
उत्साही चित्तले योग त्यसैले गर्छ निश्चय ।

सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः ।
मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः (२४)
सङ्कल्पबाट उब्जेका त्यागेर कामना सब,
मनले इन्द्रियद्वार गरी बन्द सबैतिर ।

शनैः शनैरुपरमेद् बुद्ध्या धृतिगृहीतया ।
आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् (२५)
क्रमैसँग समाधिस्थ बनोस्, बुद्धि प्रशान्त होस्
राखेर चित्त आत्मामा केही पनि नसंझियोस् ।

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् (२६)
जहाँजहाँ डुली घुम्छ मन चञ्चल अस्थिर
रोकी त्यहाँ त्यहाँ चित्तलाई वश स्वयं गर ।

प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् ।
उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् (२७)
निष्पाप, मनमा शान्ति तथा शान्त रजोगुण-
भएको ब्रह्म-योगीले भेट्छ आनन्द उत्तम ।

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः ।
सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते (२८)
निष्पाप, मुनिले जोडी आफ्नो आत्मा र ईश्वर,
सुखले भगवत्प्राप्तिरूप आनन्द पाउँछ ।

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।
ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः (२९)
योगात्मा यतिले राख्छ सर्वत्र सम-भावना,
देख्छ जीवात्ममा आफु, आफैंमा विश्व-जीवन ।

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति ।
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति (३०)
मलाई देख्छ सर्वत्र, मभित्र सब देख्दछ-
भने म अनि सो भक्त हुन्नौं दृष्टि अगोचर ।

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते (३१)
मलाई सब प्राणीमा स्थित जानेर भज्छ जो,
सबै किसिमले योगी मभित्रै स्थिर बन्छ त्यो ।

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन ।
सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः (३२)
आफैंसमान सर्वत्र सुख दुःख बराबर–
देख्ने योगीश मानिन्छ परमश्रेष्ठ अर्जुन !

अर्जुन उवाच
योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ।
एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् (३३)
अर्जुनले भने
समता भावले योग भन्यौ हे मधुसूदन  !
चञ्चले चित्तले गर्दा चिरस्थायी म देख्दिन ।

चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् ।
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् (३४)
चन्चले मन यो कृष्ण ! बलियो, दृढ, दूषित-
हुनाले रोक्नका लागि हावाजस्तै कठोर छ ।

श्रीभगवानुवाच ।
असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् ।
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते (३५)
भगवान्ले भने
सजिलै वशमा हुन्न चन्चले चित्त अर्जुन !
सक्छन् अभ्यास-वैराग्य मिलेर तह लाउन ।

असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः ।
वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः (३६)
मन यो वशमा छैन भने योग छ दुर्लभ,
वशमा सो भए प्राप्त गर्न सक्दछ साधक ।

अर्जुन उवाच ।
अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः ।
अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति (३७)
श्रद्धापूर्वक लागेर योगमा चित्त-चञ्चल-
हुने असिद्ध योगीको गति के हुन्छ केशव !

कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति ।
अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि (३८)
निराश्रय तथा ब्रह्म-प्राप्तिमा जो छ मोहित,
छिन्न बादलझैं कृष्ण ! के त्यो नष्ट हुदैन र !

एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः ।
त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते (३९)
मेरा संशयको नाश अरू को गर्न सक्दछ !
तिमीबाहेक हे कृष्ण ! छैन संशय-नाशक

श्रीभगवानुवाच ।
पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ।
न हि कल्याणकृत्कश्चिद् दुर्गतिं तात गच्छति (४०)
भगवान्ले भने
न यहाँ, न वहाँ नाश, उसको हुन्छ अर्जुन !
कसैको दुर्गति ठ्याम्मै हुन्न ईश्वर-पाउन ।

प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः ।
शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते (४१)
धेरै समय भोगेर स्वर्गादि पुण्यलोकमा,
जन्मन्छ योगले भ्रष्ट शुद्ध मानव देहमा ।

अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् ।
एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् (४२)
अथवा प्राज्ञ योगीका-कुलमैं जन्म मिल्दछ,
यस्तो जन्म त धर्तीमा मानिन्छ अति दुर्लभ

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् ।
यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन (४३)
बुद्धि-संयोगले फेरि पूर्वको योग-साधना-
प्राप्त हुन्छ, तथा सिद्धि अझै मिल्दछ अर्जुन !

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः ।
जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते (४४)
पूर्व अभ्यासले तान्छ पराधीन भए पनि,
योग-जिज्ञासु मान्दैन वेद-कर्महरू कुनै ।

प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः ।
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् (४५)
प्रयत्नरत सो योगी निष्पाप, शुद्ध बन्दछ
अनेक जन्म-सिद्धिले अत्युच्च गति पाउँछ ।
अत्युच्च = अति उच्च ।

तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः ।
कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन (४६)
ज्ञानीमा र तपस्वीमा, कर्मठे जनमा पनि,
योगी नै श्रेष्ठ हो पार्थ ! बन योगी तिमी पनि ।

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः (४७)
सबै योगीहरूमध्ये मलाई अन्तरात्मले
श्रद्धापूर्वक भज्ने नै हो मेरो भक्त-नायिके ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे

श्रीकृष्णार्जुनसंवादे आत्मसंयम योगो नाम षष्ठोऽध्यायः । ६ । हरिः ओं तत्सत् ।