पञ्चमोध्यायः

कर्मसन्यासयोग

अर्जुन उवाच
संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि ।
यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम् (१)
अर्जुनले भने
कहिले कर्म-सन्यास, कहिले कर्म-योगको,
प्रशंसा गर्दछौ, कृष्ण ! भन लौ कुन श्रेष्ठ हो ।

श्रीभगवानुवाच
संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ ।
तयोस्तु कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते (२)
भगवान्ले भने
कर्मयोग तथा साङ्ख्य दुवै नै श्रेष्ठ हुन्, तर
दुईमा तुलना गर्दा कर्मयोग विशिष्ट छ ।

ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति,
निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमुच्यते (३)
इच्छा, द्वेषादिले मुक्त भए संन्यस्त हो स्वतः
जो छ निर्द्वन्द सो व्यक्ति, पार्थ ! बन्धन मुक्त छ ।

सांख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः ।
एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम् (४)
अल्पज्ञले मात्र भिन्न देख्छन् साङ्ख्य र कर्ममा
दुवैको फल मिल्नेछ राखे विश्वास एकमा ।

यत्साङ्ख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्यौगैरपि गम्यते ।
एकं साङ्ख्यंं च योगं च यः पश्यति स पश्यति (५)
साङ्ख्यले पाइने स्थान पाइन्छ योगले पनि,
साङ्ख्य, योग दुवै एक देख्नेले देख्छ जे पनि ।

सन्न्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः ।
योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म नचिरेणाधिगच्छति (६)
कर्म-योगबिना हुन्छ सन्यास दुःखको जड
निष्काम कर्मयोगी त ब्रह्ममा शीघ्र मिल्दछ ।

योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः
सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते (७)
आत्मा-इन्द्रिय जित्ने र सम्पूर्ण जीवमा सम-
देख्ने त्यो कर्म-संन्यासी लिप्त बन्दैन कर्ममा ।

नैव किञ्चित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित् ।
पश्यञ्श्रृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्स्वपंश्वसन् (८)
प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन् (९)

हेर्दा, सुन्दा, छुँदा, खाँदा, हिंड्दा, सुँघ्दा र श्वासमा,
सुत्दा, बोल्दा, लिंदा, छोड्दा, आँखा खोल्दा र चिम्ममा
गर्छन् इन्द्रियले आफ्ना नित्य-कार्य निरन्तर-
भनेर तत्त्व जान्नेले कर्ता अर्कै छ ठान्दछ ।

ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा (१०)
फलाशा नलिई ब्रह्म सम्झी कर्म गरे यदि,
छुँदैन पापले पद्म-पत्रको जलझैं गरी ।

कायेन मनसा बुद्धया केवलैरिन्द्रियैरपि ।
योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये (११)
शरीर मन बुद्धिले तथा इन्द्रियले पनि
आत्माको शुद्धिमा कर्म निष्काम गर्दछन् मुनि ।

युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम् ।
अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते (१२)
कर्मको फल त्याग्नाले योगीले शान्ति भेट्दछ,
फलासक्त र भोगीले कडा बन्धन झेल्दछ ।

सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी ।
नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन् (१३)
मनद्वारा सबै कर्म योगीले वश गर्दछ,
नौ ढोके देहमा कर्म न गर्छ, न गराउँछ ।

न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः ।
न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते (१४)
कर्ता, कर्म दुवै सृष्टि गर्दैनन् प्रभु ईशले,
कर्ममा फल-सम्बन्ध छैन, चल्छ स्वभावले ।

नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभुः ।
अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः (१५)
पाप, धर्म दुवैलाई गर्दैनन् प्रभु स्वीकृत,
ढाक्छ अज्ञानले ज्ञान मोहमा पर्दछन् नर ।

ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः ।
तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत्परम् (१६)
ज्ञानले जब अज्ञान मान्छेको नष्ट बन्दछ,
सूर्य प्रकाशझैं ज्ञान झल्झलाकार बन्दछ ।

तद्बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः ।
गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः (१७)
मन बुद्धि तथा निष्ठा र भक्ति प्रभुमा हुने
ज्ञानी, निष्पाप मान्छेको पुनर्जन्म हुँदैन है ।

विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि ।
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः (१८)
विद्वान्, ब्राह्मण, गौ, हात्ती तथा चाण्डाल, कुक्कुर-
समान देख्ने मान्छे नै बन्छ पण्डित वास्तव ।

इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः ।
निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिताः (१९)
चित्त स्थिर हुनेले नै संसार सब जित्दछ
ब्रह्मझैं हुन्छ निर्दाेष तब त्यो ब्रह्म बन्दछ ।

न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम् ।
स्थिरबुद्धिरसम्मूढो ब्रह्मविद् ब्रह्मणि स्थितः (२०)
राम्रो पाएर हाँस्दैन नराम्रोमा रुँदैन जो,
मोह-शून्य, स्थिर-प्रज्ञा, ब्रह्मज्ञ ब्रह्म बन्छ त्यो ।
प्रज्ञा = बुद्धि ।

बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम् ।
स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते (२१)
तत्त्वज्ञ आत्ममै रम्छ, नभाेगी सुख इन्द्रिय,
सो परब्रह्म आत्माले सुख नै सुख भोग्दछ ।

ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते ।
आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः (२२)
विषयेन्द्रियको भोग दुःखकारक बन्दछ,
त्यसैले तत्त्वका ज्ञाता चाहन्नन् पार्थ ! यो सुख ।

शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक्शरीरविमोक्षणात् ।
कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः (२३)
काम-क्रोधादिको वेग मर्नुपूर्व सहन्छ जो,
सच्चा योगी त्यही नै हो सुखमा नित्य रम्छ त्यो ।

योऽन्तः सुखोऽन्तरारामस्तथान्तर्ज्याेतिरेव यः ।
स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति (२४)
आत्मामा सुख-आराम, आत्मामै ज्योति बल्दछ-
भने त्यो ब्रह्मवत् योगी नै परब्रह्म बन्दछ ।

लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः ।
छिन्नद्वैधा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः (२५)
सन्देहहीन, निष्पाप, मन ईश्वरमा हुने,
प्राणीको हित गर्ने त्यो ऋषि हो ब्रह्म पाउँने ।

कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम् ।
अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम् (२६)
कामक्रोधादिले हीन, ब्रह्म चिन्ने जितेन्द्रिय,
मनीषी जनका हुन्छन् परब्रह्म सबैतिर ।

स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः ।
प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ (२७)
ललाटमा दिई दृष्टि नसम्झी बाह्य इन्द्रिय,
बराबर गरी प्राण-अपान नाकका बिच,

यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः ।
विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः (२८)
चित्त, इन्द्रिय, बुद्धि यी जित्ने मुक्तिपरायण,
साधु हो, जसमा इच्छा भय-क्रोधादि शून्य छ ।

भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् ।
सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति (२९)
तपयज्ञादिको भोक्ता म हुँ लोक-महेश्वर
मित्र हुँ सब प्राणीको, यो जाने शान्ति पाउँछ ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे

श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मसंन्यासयोगो नाम पञ्चमोऽध्यायः । हरिः ॐ तत् सत् ।।