गरुड पुराण

गरूड पुराण वैष्णव सम्प्रदायसित सम्बन्धित छ र सनातन धर्ममा मृत्युपछि सद्गति प्रदान गर्ने मानिन्छ। यसकारण सनातन हिन्दू धर्ममा मृत्युपछि गरुड पुराण श्रवणको प्रावधान छ। यस पुराणका अधिष्ठातृ देव भगवान् विष्णु हुन। यसमा भक्ति, ज्ञान, वैराग्य, सदाचार, निष्काम कर्मको महिमाका साथ यज्ञ, दान, तप तीर्थ आदि शुभ कर्ममा सर्व साधारणलाई प्रवृत्तगर्नका निम्ति अनेक लौकिक र पारलौकिक फलको वर्णन गरिएकोछ। यसका अतिरिक्त यसमा आयुर्वेद, नीतिसार आदि विषयका वर्णनको साथ मृत जीवको अन्तिम समयमा गरिने कृत्यको विस्तारसित निरूपण गरिएकोछ। आत्मज्ञानको विवेचन पनि यसको मुख्य विषय हो। [१]

अठारह पुराणमा गरुडमहापुराणको आफ्नो अलग्गै विशेष महत्त्व छ। यसका अधिष्ठातृदेव भगवान् विष्णु हुन। अतः यो वैष्णव पुराण हो। गरूड पुराणमा विष्णु-भक्तिको विस्तारसित वर्णन छ। भगवान विष्णु्का चौबीस अवतारको वर्णन ठीक त्यसै गरी प्रकार यहाँ प्राप्त हुन्छ, जस प्रकार 'श्रीमद्भागवत'मा उपलब्ध हुन्छ। आरम्भमा मनु्देखि सृष्टिको उत्पत्ति, ध्रुव चरित्र र बारह आदित्यको कथा प्राप्त हुन्छ। यसका उपरान्त सूर्य र चन्द्र ग्रहका मन्त्र, शिव-पार्वती मन्त्र, इन्द्रसित सम्बन्धित मन्त्र, सरस्वतीको मन्त्र र नौ शक्तिका विषयमा विस्तारसित बताइएकोछ। यसका अतिरिक्त यस पुराणमा श्राद्ध-तर्पण, मुक्तिको उपाय तथा जीवको गतिको विस्तृत वर्णन मिल्छ।

विस्तार

'गरूड पुराण'मा उन्नाइस हजार श्लोक छ्न, किन्तु वर्तमान समयमा कुल सात हजार श्लोक मात्र उपलब्ध छन्। यस पुराणलाई भागमा राखेर हेर्नुपर्छ। पहिलो भागमा विष्णु भक्ति र उपासनाको विधिको उल्लेख छ तथा मृत्यु उपरान्त प्राय: 'गरूड पुराण' श्रवणको प्रावधान छ। दोस्रो भागमा प्रेत कल्पका विस्तारसित वर्णन गरिएकोछ विभिन्न नरकमा जीव पर्ने वृत्तान्त छ। यसमा मरेपछि मनुष्यको के गति हुन्छ, उसको कुन प्रकारको योनिमा जन्म हुन्छ, प्रेत योनि्देखि मुक्त कसरी पाइन्छ, श्राद्ध र पितृ कर्म कुन तरहले गर्नुपर्छ तथा नरकको दारूण दुखदेखि कसरी मोक्ष प्राप्त गर्नसकिन्छ आदि्को विस्तारपूर्वक वर्णन प्राप्त हुन्छ। कथा एवं वर्ण्य विषय

महर्षि कश्यपका पुत्र पक्षीराज गरुडलाई भगवान् विष्णुको वाहन भनिएकोछ। एक पल्ट गरुडले भगवान विष्णुसित मृत्युपछि प्राणीको स्थिति, जीवको यमलोक-यात्रा, विभिन्न कर्मसित प्राप्त हुने नरक, योनी तथा पापीको दुर्गतिसित सम्बन्धित अनेक गूढ एवं रहस्ययुक्त प्रश्न सोधिए। त्यस समय भगवान् विष्णुले गरुडको जिज्ञासा शान्त गर्दै ज्ञानमय उपदेश दिएकाथिए, त्यसै उपदेशको यस पुराणमा विस्तृत विवेचन गरिएकोछ। गरुडको माध्यमले नै भगवान विष्णुको मुखबाट मृत्युको उपरान्तका गूढ तथा परम कल्याणकारी वचन प्रकट भनिएकोछ, यसकारण यस पुराणलाई ‘गरुड पुराण’ भनिएकोछ। श्री विष्णु द्वारा प्रतिपादित योपुराण मुख्यतः वैष्णव पुराण हो। यस पुराणलाई 'मुख्य गारुडी विद्या' पनि भनिन्छ। यस पुराण्को ज्ञान सर्वप्रथम ब्रह्माजीले महर्षि वेद व्यासलाई प्रदान गरेका थिए। तत्पश्चात् व्यासजीले अपने शिष्य सूतजीलाई तथा सूतजीले नैमिषारण्यमा शौनकादि ऋषि-मुनिलाई प्रदान गरेकाथिए।

यस पुराणमा सबभन्दा पहिला पुराणलाई आरम्भ गर्ने प्रश्न गरिएकोछ, फेरि संक्षेपसित सृष्टि्को वर्णन छ। यसपछि सूर्य आदिको पूजा, पूजाको विधि, दीक्षा विधि, श्राद्ध पूजा नवव्यूहको पूजा विधि, वैष्णव-पंजर, योगाध्याय, विष्णुसहस्त्रनाम कोर्तन, विष्णु ध्यान, सूर्य पूजा, मृत्युंजय पूजा, माला मन्त्र , शिवार्चा गोपालपूजा, त्रैलोक्यमोहन, श्रीधर पूजा, विष्णु-अर्चा पञ्चतत्व-अर्चा, चक्रार्चा, देवपूजा, न्यास आदि संध्या उपासना दुर्गार्चन, सुरार्चन, महेश्वर पूजा, पवित्रोपण पूजन, मूर्ति-ध्यान, वास्तुमान प्रासाद लक्षण, सर्वदेव-प्रतिष्ठा पृथक-पूजा-विधि, अष्टांगयोग, दानधर्म, प्रायश्चित-विधि, द्वीपेश्वर र नरक्को वर्णन, सूर्यव्यूह, ज्योतिष, सामुद्रिकशास्त्र, स्वरज्ञान, नूतन-रत्न-परीक्षा, तीर्थ-महात्म्य, गयाधामको महात्म्य, मन्वन्तर वर्णन, पितृको उपाख्यान, वर्णधर्म, द्रव्यशुद्धि समर्पण, श्राद्धकर्म, विनायकपूजा, ग्रहयज्ञ आश्रम, जननाशौच, प्रेतशुद्धि, नीतिशास्त्र, व्रतकथायें, सूर्यवंश, सोमवंश, श्रीहरि-अवतार-कथा, रामायण, हरिवंश, भारताख्यान, आयुर्वेदनिदान चिकित्सा द्रव्यगुण निरूपण, रोगनाशाक विष्णुकवच, गरुणकवच, त्रैपुर-मन्त्र, प्रश्नचूणामणि, अश्वायुर्वेदकीर्तन, औषधिका नामको कोर्तन, व्याकरणको ऊहापोह, छन्दशास्त्र, सदाचार, स्नानविधि, तर्पण, बलिवैश्वदेव, संध्या, पार्णवकर्म, नित्यश्राद्ध, सपिण्डन, धर्मसार, पापको प्रायश्चित, प्रतिसंक्रम, युगधर्म, कर्मफल योगशास्त्र विष्णुभक्ति श्रीहरिलाई नमस्कार गरेको फल, विष्णुमहिमा, नृसिंहस्तोत्र, विष्णवर्चनस्तोत्र, वेदान्त र सांख्य का सिद्धान्त, ब्रह्मज्ञान, आत्मानन्द, गीतासार आदि का वर्णन छ।