द्वादशोध्यायः

भक्तियोग

अर्जुन उवाच
एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते ।
ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः (१)
अर्जुनले भने
कोही सगुण छन् भक्त, कोही छन् भक्त निर्गुण,
यी दुई सिद्धयोगीमा मानिन्छ कुन उत्तम ?

श्रीभगवानुवाच
मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते ।
श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः (२)
भगवान्ले भने
ममा चित्त दिई नित्य श्रद्धाद्वारा उपासना-
जोजो गर्छन् तिनै मेरा मानिन्छन् भक्त उत्तम ।

ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते ।
सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवम् (३)
सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः ।
ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः (४)
इन्द्रियादि जिती बुद्धि-चित्तभन्दा अझै पर-
रहेको वर्णनातीत रूप एक रसात्मक,
अविनाशी, निराकार तथा निश्चल ब्रह्मको
ध्यान-कीर्तन जो गर्छ त्यो मेरो प्रिय भक्त हो ।

क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् ।
अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते (५)
निराकार ब्रह्म प्राप्ति सारै नै दुःखपूर्ण छ,
कर्ताभाव रहेसम्म अप्राप्य बन्छ ईश्वर ।

ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि सन्न्यस्य मत्पराः ।
अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते (६)
मेरा भक्तहरू सारा कर्म सुम्पी सबै ममा,
अनन्य योगले मेरै गर्दछन् ध्यान, कीर्तन ।

तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् ।
भवामि नचिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम् (७)
ममा चित्त दिई भज्ने भक्तलाई धनञ्जय !
शीघ्र नै पार तार्नेछु मुत्युसंसार सागर,

मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय ।
निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः (८)
देऊ मन ममा, बुद्धि पनि मैमा गर स्थिर
त्यसो भए तिमी बस्छौ मभित्र, छैन संशय ।

अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम् ।
अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनञ्जय (९)
चित्तवृत्ति ममा राख्न सक्दैनौ यदि पाण्डव !
अभ्यास-योगले मेरो प्राप्तिको कामना गर ।

अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भव ।
मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन्सिद्धिमवाप्स्यसि (१०)
अभ्यास गर्न सक्तैनौ भने मेरा निमित्तमा
गरे सत्कर्म, सक्नेछौ सजिलै सिद्धि पाउन ।

अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः ।
सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान् (११)
यो पनि गर्न सक्दैनौ भने मैंमाथि आश्रित–
भई, कर्मफल त्यागी, गर संयम इन्द्रिय ।

श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते ।
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम् (१२)
शीलभन्दा ज्ञान श्रेष्ठ, सोभन्दा ध्यान श्रेष्ठ छ,
सोभन्दा श्रेष्ठ निष्काम-कर्मले शान्ति मिल्दछ ।
शील = अभ्यास ।

अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च ।
निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी (१३)
प्राणीमाथि दया गर्छ, मित्रझैं छ, अवैर छ,
ममत्व र अहंशून्य, सुख–दुःख समान छ,

संतुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढ़निश्चयः
मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः (१४)
दृढनिश्चय, सन्तुष्ट, सर्वदा छ जितेन्द्रिय,
मनबुद्धि ममा राख्ने प्यारो भक्त ठहर्दछ ।

यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः ।
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः (१५)
दिंदैन लोकमा पीडा, स्वयं पीडित हुन्न जो,
हर्षावेश, भय, द्वेष नहुने प्रिय भक्त हो ।
हर्ष + आवेश = हर्षावेश ।

अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः ।
सर्वारम्भपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः (१६)
इच्छा, व्यथा दुवै शून्य, निश्चिन्त, शुद्ध, सक्षम
तथा कर्म-फल त्यागी प्यारो भक्त ठहर्दछ ।

यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति ।
शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः (१७)
रिस, हर्ष तथा शोक, इच्छा, फल शुभाशुभ-
जो त्याग गर्छ, त्यो मेरो प्यारो भक्त ठहर्दछ ।

समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयोः ।
शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः (१८)
सम शत्रु र साथीमा, अमान-मानमा सम,
सुख-दुःख, चिसो-तातो, निन्दा र स्तुतिमा सम ।

तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित् ।
अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः (१९)
मौनता, पूर्णसन्तुष्टि, अनासक्त, मति स्थिर-
वैरागी भक्त अत्यन्त मलाई प्रिय लाग्दछ ।

ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते ।
श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः (२०)
धर्म-अमृत श्रद्धाले जसले पान गर्दछन्
ती सबै नै अति प्यारा मेरा परम भक्त हुन् ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायांयोगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे भक्तियोगो नाम द्वादशोऽध्यायः । १२ ।