षष्ठोध्यायः

आत्मसंयमयोगः

श्रीभगवानुवाच ।
अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः ।
स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः (१)
भगवान्ले भने
हुन्छ योगी र सन्यासी निष्काम कर्म गर्छ जो,
हाेम कर्मादि त्याग्दैमा सन्यासी, मुनि हुन्न त्यो ।

यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव ।
न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन (२)
भन्छन् संन्यासलाई नै योग, यो बुझ अर्जुन,
अभिलाषा नत्यागेमा योगी हुन्न कुनै जन ।

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते (३)
योग प्रारम्भका लागि कर्म हो मुख्य कारण,
योगीका लागि सङ्कल्प-त्याग हो श्रेष्ठ कारण ।

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते ।
सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते (४)
विषयेन्द्रियको भोग, र कर्म फलमा कुनै
हुन्न आसक्त जो, सोही योगमा स्थित बन्छ है ।

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् ।
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः (५)
आफ्नो उद्धार आफैंले गर, रोक अधोगति,
आफू नै हाे स्वयं आफ्नाे बन्धु-शत्रु दुवै थरी ।

बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः ।
अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् (६)
आफु नै बन्धु हो आफ्नो आफैंले नैं जित्यो भने,
आफुले नजिते आफैं आफ्नो शत्रुसरी हुने ।

जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः ।
शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः (७)
जाडो-गर्मी, चिसो–तातो, अपमान र मानमा
सम-शान्त रही आत्मा जित्ने पुग्दछ धाममा ।

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः ।
युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः (८)
ज्ञानादिले तृप्त आत्मा, निर्विकार, जितेन्द्रिय,
योगीका लागि एकै हो माटो, सुन, शिला सब ।

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।
साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते (९)
हितैषी, मित्र, मध्यस्थ तथा शत्रु र बान्धव,
धर्मी, पापी एक देख्ने बुद्धि अति विशिष्ट छ ।

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः ।
एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः (१०)
जोहो र आस गर्दैन मन-इन्द्रिय जित्दछ,
एकान्त स्थानमा बस्छ भने आनन्द पाउँछ ।

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ।
नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् ११
न होचो न त अग्लो नै वस्त्र, चर्म, कुशासन
शुद्ध भूमी चुनी, राखी त्यसमा स्थिर-आसन,

तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः ।
उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये । (१२) गरी एकाग्र मनले चित्त-इन्द्रिय निग्रह,
अन्तस्करण शुद्धिका निमित्त योगमा जुट ।

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः ।
सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् (१३)
शिर, घाँटी तथा देह सीधा पारी नहल्लिई,
कुनै दिशा नहेरेर दृष्टि नासाग्रमा गरी ।

प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः ।
मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः (१४)
आत्मा शान्त गरी, त्यागी भय, ब्रह्मव्रती बनी,
रोकी मन ममा पूर्ण चित्त-वृत्ति ममैं गरी ।

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः ।
शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति (१५)
योगीले यसरी चित्त रोकी मैंमा लगाउँछ-
भने निर्वाणको शान्ति उसले प्राप्त गर्दछ ।

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः ।
न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन (१६)
न योग हो बढी खानु, न भोकै बस्नु योग हो,
न योग हो बढी सुत्नु, न जागै बस्नु योग हो ।

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा (१७)
दिनचर्या तथा कर्म, खानपान यथोचित,
सुत्ने-जाग्ने यथायोग्य, योग हो दुःख नाशक ।

यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते ।
निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा (१८)
वसीभूत भई चित्त आत्मामै जब रम्दछ,
काम-शून्य भई योग-युक्त बन्दछ त्यो तब ।

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता ।
योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः (१९)
जस्तै हावाबिना बत्ती नहल्ली स्थिर बन्दछ,
त्यस्तै दृढमना योगी योगमा स्थिर बन्दछ ।

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।
यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति (२०)
योगाधीन भई चित्त जसको मुस्कुराउँछ,
आफुले आफुलाई नै हेरी आफैं रमाउँछ ।