श्रीमद्भगवद्गीता प्रथम अध्याय

कृष्ण अर्जुन संबाद भगवद्गीता

अर्जुन विषादयोग

धृतराष्ट्र उवाच

धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः ।
मामकाःपाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ।।१।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

धृतराष्ट्र उवाच (धृतराष्ट्रले भने) धर्मक्षेत्रे (धर्मक्षेत्र) कुरुक्षेत्रे (कुरुक्षेत्रमा) समवेताः (जम्मा भएका) युयुत्सवः (युद्धको इच्छाले) मामकाः (मेरा छोराहरु – दुर्योधन आदि ) पाण्डवाः च एव (र पाण्डवहरु – युधिष्ठिर आदिले) किम् अकुर्वत (के गरे) सञ्जय (हे सञ्जय) ।
धृतराष्ट्रले भने –
हे सञ्जय, धर्मक्षेत्ररुपी कुरुक्षेत्रमा युद्धका इच्छाले जम्मा भएका मेरा छोराहरु दुर्योधन आदि र पाण्डुका छोराहरु युधिष्ठिर आदि ले के गरे ?१।।

व्याख्या

गीतामा कुरुक्षेत्र नाम गरेको युद्ध भूमिलाई धर्मक्षेत्र पनि भनिएको छ । हस्तिानापुर नजिकको क्षेत्र नै त्यो युद्धक्षेत्र हो भन्ने मानिएको छ । अघि ‘कुरु’ नाम गरेका उनीहरुका पूर्वज राजाले यज्ञका निम्ति सुनको हलोले त्यस भूमिलाई जोतेका हुनाले त्यस भूमिको नाम ‘कुरुक्षेत्र’ रहेको हो । पछि देवराज इन्द्रले राजा कुरुलाई यस्तो वरदान दिए— ‘यस पवित्र भूमिमा तपस्या अथवा युद्ध गर्दा जसले प्राण त्याग्ला उसले विशेष सद्गति प्राप्त गर्ने छ ।’ त्यसैले यस क्षेत्रको नाम धर्मक्षेत्र पनि हो । धर्मक्षेत्र भएकैले युद्ध गर्नका लागि त्यो स्थान रोजिएको थियो । गीता ग्रन्थमा धृतराष्ट्रले केवल एक पटक मात्र प्रश्न गरेका छन् । यस बाहेक धृतराष्ट्रका प्रश्न छैनन् । धृतराष्ट्रले सोधेका छन्– ‘अनि, त्यस धर्मक्षेत्र कुरुक्षेत्रमा युद्धका लागि जम्मा भएका मेरा छोराहरु तथा पाण्डुका छोराहरुले के गरे  ?’
धृतराष्ट्रका यस भनाईको व्यक्त भाव युद्धको बारेमा जानकारी लिनु हो तर निहितार्थ अव्यक्त जिज्ञासा हो– ‘युद्धमा कसको पलडा भारी छ ? के मेरा छोराहरुले राज्य गर्न पाउलान् ?’
गीताको पहिलो श्लोकमा निहित प्रश्नले धृतराष्ट्रको सम्पूर्ण मनोविज्ञानको जानकारी प्राप्त हुन्छ । धृतराष्ट्र शब्दको अर्थ हुन्छ राष्ट्रको जिम्मा लिएको, राज्यको रेखदेखकर्ता । पाण्डवहरुलाई राज्य हस्तान्तरण गर्ने जिम्मेवारी आफ्नो छ भन्ने जान्दाजान्दै राज्य दुर्योधनको भइदिए हुन्थ्यो ठूलो विरोधाभास पनि उनको मनमा छ । उनले पाण्डवहरुलाई स्नेह गर्छन्, उनका लागि विलाप पनि गर्छन् तर आफ्ना छोराहरुले मात्र निष्कण्टक राज्य सुख भोगुन् भन्ने पनि चाहन्छन् । समुद्रको पानीको माथिको सतह र भित्रको पानी एक साथ दुई विपरीत दिशामा बगे जस्तै उनको मन दुई विपरीत दिशामा हिँडीरहेको हुन्छ । धृतराष्ट्रको व्यक्तित्व खण्डित मनोविज्ञानको उदाहरण हो ।
दुर्योधन आदिलाई मेरा छोरा र युधिष्ठिर आदिलाई पाण्डवका छोरा भन्ने भनाई उनको आत्मकेन्द्रित मनोविज्ञानको द्योतक पनि हो । धृतराष्ट्रको यस्तो मनोविज्ञानको कारण उनी जन्मान्ध हुनु हो । उनले प्रकाश र अन्धकारको अन्तर जानेनन् । सोही कारणले राज्यको अधिकार प्राप्त भएन । उनीसँग कन्याहरु स्वेच्छाले विवाह गर्ने तैयार थिएनन् त्यसैले उनीसंग भीष्मले गान्धारीको विवाह बलपूर्वक गराइदिएका हुन् । पति जन्मान्ध छ भन्ने जानेर गान्धारीले जीवनभरिका लागि आफ्ना आँखामा पट्टी बाँधेर अन्धकारलाई रोजेकी हुन् । यसले गर्दा धृतराष्ट्र अझ विचलित हुन पुगे । तर धृतराष्ट्रको नेत्रहीन भएकोले नै गीताको अमर उपदेश सारा जगत्ले प्राप्त गर्न सकेको छ ।
जेठो भए पनि नेत्रहीनताको कारणले उत्तराधिकार नपाएको कुराले धृतराष्ट्रलाई निकै मानसिक पीडा थियो । यस कारण नीतिज्ञ भइकन पनि उनले कतिपय सन्दर्भमा त्रुटि गरेको देखिन्छ । विशेष गरी द्रौपदीको चीरहरणमा उनको मौनता महाभारतमा उनको सबभन्दा ठूलो त्रुटिको रुपमा देखा पर्छ ।
धृतराष्ट्रको दृष्टिहीनता सांकेतिक पनि हुनसक्छ । उनी दृष्टिकोणविहीन राजा हुन् किनभने उनी आफूले देखेर होइन छोराले देखेका निर्णयलाई मात्र देख्छन् ।

सञ्जय उवाच

दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा ।
आचार्यमुपसंगम्य राजा वचनमब्रवीत ।।२।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

सञ्जय उवाच (सञ्जयले भने)
राजा दुर्योधनः (राजा दुर्योधनले) तदा (त्यसपछि) दृष्ट्वा (देखेर) तु (अनि) पाण्डव अनीकम् (पाण्डव सेनाको) व्यूढम् (व्यूह रचना) आचार्यम् (आचार्य द्रोणको) उपसंगम्य (नजिकमा पुगेर) वचनम् (यस प्रकार वचन) अब्रवीत (भन्यो) ।
सञ्जयले भने— त्यसबेला व्यूहाकारमा सजाएको पाण्डव सेनालाई देखेर राजा दुर्योधनले आचार्य द्रोणको नजीकमा पुगेर यसो भन्यो ।।२।।

व्याख्या

दुर्योधन शब्दको अर्थ हुन्छ कसैले जित्न नसक्ने, दुर्जेय योद्धा अर्थात् असल योद्धा, सुयोधन । ‘द्वन्द्वको अवसान’ उपन्यासका लेखकले भगवान् कृष्णको शान्ति प्रस्ताव अस्वीकार गर्ने दुर्योधनको मनोविज्ञानलाई देशको सार्वभौमसत्ता र अक्षुण्णतासँग सम्बन्धित गरेका छन् । पाँच गाउँ मात्र होइन सियोको टुप्पो बराबर विभाजन पनि हस्तिनापुरका सार्वभौमसत्ताको विभाजन हो । देशको सार्वभौमसत्ता अक्षुण्ण रहनु पर्छ भन्ने उसको मनोविज्ञान छ । युद्धले राष्ट्रको अक्षुण्णता र अविभाज्यताको निर्णय गर्छ भन्ने उसको मान्यता देखिन्छ किनभने उसले भन्छ– राज्यसत्ताको उपभोग कि पाण्डवहरुले गर्ने छन् कि मैले गर्ने छु ।
सञ्जयले दुर्योधनका लागि गरेको सम्बोधनले सञ्जयको मनोविज्ञान स्पष्ट हुन्छ । जयदयाल गोयन्दकाले यस सम्बोधनका तीन कारण बताएका छन्–
१. राजाको अर्थ शासक, राजा वा युवराज हुन्छ । हस्तिानापुरको कार्यकारी वैधानिक (डी–जुरे) राजा धृतराष्ट्र भए तापनि वास्तविक (डी–फ्याक्टो) राजा दुर्योधन नै हो ।
२. उनी नवनियुक्त सचिव हुन् । राजा धृतराष्ट्रको उत्तराधिकारीलाई सम्मान गर्नु उनको स्वाभाविक कर्तव्य हो ।
३. यस शब्दको प्रयोगले महाभारत रचयिताका दृष्टिमा कौरव र पाण्डव समान छन् भन्ने पनि स्पष्ट हुन्छ ।
पहिलो र दोस्रो श्लोकलाई गीताको प्रस्तावना भन्न सकिन्छ । दोस्रो श्लोकदेखि बीसौं श्लोकसम्म युद्ध क्षेत्रको वर्णन छ । जसमा युद्धशास्त्रको शब्दावली– अनीक, चमू (सेना) र व्यूढ (व्यूह), रथी, महारथी आदि प्रयोग गरिएको छ । बीसौं श्लोक देखि श्रीकृष्ण र अर्जुन बीच संवाद प्रारम्भ हुन्छ ।

---

एक अनीकमा नौ हात्ती, ४५ अश्व, १३५ पैदल सैनिकको संख्या हुन्छ । चमूमा ७२९ हात्ती, ७२९ रथ, २१८७ अश्व, ३६४५ पैदल सैनिक हुन्छन् । व्यूहको अर्थ सैन्य टुकडीको संरचनात्मक बनावट जस्तै शकट व्यूह, चक्रव्यूह ।
पश्यैताम् पाण्डुपुत्रणामाचार्य महतीं चमूम् ।
व्यूढां द्रुपद पुत्रेण तव शिष्येण धीमता ।। ३ ।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

आचार्य (हे आचार्य, हे गुरु) पाण्डुपुत्राणाम् (पाण्डुका पुत्रहरुको) महतीम् (ठूलो) चमूम् (सेना) पश्यैताम् (हेर्नुहोस्) तव (तपाईंका) शिष्येण (शिष्य) धीमता (बुद्धिमान, बाठो) द्रुपद पुत्रेण (द्रुपदका छोरा, प्रद्युम्नले) व्यूढाम् (सैन्य व्यूह रचना गरिएको छ) ।
हे आचार्य, पाण्डवको त्यो ठूलो सैन्यलाई हेर्नुहोस्, जसको व्यूह रचना तपाईंका बुद्धिमान (बाठो) शिष्य, द्रुपदका छोरा, धृष्टद्युम्नद्वारा गरिएको छ ।।३।।

व्याख्या

‘तपाईंको बुद्धिमान शिष्य, द्रुपदपुत्रले बनाएको सैन्य व्यूह हेर्नु होस् ।’ आचार्य द्रोणलाई गरेको यस अभिधात्मक सम्बोधनको लाक्षणिक अर्थ के हो भने तपाईंको अपमान गर्ने राजा द्रुपदको छोरो, जुन धूर्त छ, तपाईंसंग धनुर्विद्या सिकेर त्यो आज तपाईंलाई नै मार्न भनी आएको छ, सतर्क रहनु होला ।
धृष्टद्युम्नलाई पाण्डव सेनाको सेनापति नभनेर द्रुपदपुत्र सम्बोधन गरेर दुर्योधनले आचार्य भित्रको क्रोधलाई भड्काएको पनि हुनसक्छ किनभने द्रुपदसँग आचार्य द्रोणको शत्रुता छ ।
अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि ।
युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ।।४।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

अत्र (यहाँ) शूरा (वीर) महा इष्वासा (ठूला धनुर्धारी) भीम अर्जुन समा (भीम र अर्जुन जस्ता) युधि (योद्धा) युयुधानः (युयुधान, सात्यकि) च (तथा) विराटः (राजा विराट) द्रुपदः च (तथा राजा द्रुपद) महारथः (महारथी)।
यहाँ (पाण्डवको सेनामा) ठूला धनुर्धारी, युद्धमा भीम र अर्जुन जस्ता धेरै वीरहरु छन्, जस्तै— युयुधान अर्थात् सात्यकि, विराट, महारथी—द्रुपद ।। ४ ।।
धृष्टकेतुश्चेकितानःकाशिराजश्च वीर्यवान् ।
पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैव्यश्च नरपुङ्गवः ।।५।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

च (तथा) धृष्टकेतु ः (धृष्टकेतु) चेकितानः (चेकितान) काशिराजः च वीर्यवान् (तथा पराक्रमी काशीनरेश) पुरुजित् (राजा पुरुजित्) कुन्तिभोज ः (कुन्तीभोज) च (र) नरपुङ्गवः (नरश्रेष्ठ) शैव्यः (शिविराज, शैव्य)।
तथा धृष्टकेतु, चेकितान, पराक्रमी काशीराज, राजा पुरुजित, कुन्तीभोज, र सबैका सम्माननीय शैव्य ।। ५ ।।
युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् ।
सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथः ।।६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

च (तथा) विक्रान्त (पराक्रमी) युधामन्युः (युधामन्यु) उत्तमौजाः च वीर्यवान् (वीर्यवान् उत्तमौजा) सौभद्रः (सुभद्रापुत्र अभिमन्यु) च द्रौपदेयाः (तथा द्रौपदीका पुत्रहरु) सर्व एव महारथः (यी सबै महारथी छन्) ।
पराक्रमी—युधामन्यु, बलिया—उत्तमौजा, सुभद्रापुत्र अभिमन्यु, र द्रौपदीका पाँच पुत्रहरु, यी सवका सब महारथी हुन् ।। ६ ।। व्याख्या दुर्योधनले वीरता र युद्धकौशलमा भीम र अर्जुन सर्वाधिक प्रसिद्ध छन् भनेर प्रशंसा गर्दै धृष्टद्युम्नसहितका १९ जना वीरहरुको नाम लिएको छ ।
प्राचीन युद्धशास्त्रमा चार प्रकारका योद्धाको विवरण पाइन्छ– अतिरथी, महारथी, रथी तथा अर्धरथी । असंख्य सेनासंग एक्लै युद्ध गर्ने योद्धाहरुलाई अतिरथी भनिन्छ । यो सबभन्दा ठूलो योद्धा हो । दशहजार सेनासंग एक्लै लड्ने योद्धालाई महारथी र जोडा बनेर अर्थात् एउटासंग मात्र लड्नेलाई रथी तथा यसभन्दा कम अर्थात् दुई जना भएर एउटासंग लड्न सक्नेलाई अर्धरथी भन्दछन् । स्त्री, बालक, वृद्ध, हतियार नभएका, हतियार सकिएका, गुहार माग्ने र सुतेका बेला युद्ध गर्नुलाई युद्धको नियम विपरीत मानिएको छ ।
पाण्डव पक्षका योद्धालाई गीतामा महेष्वासा–महान् इष्वासा अर्थात् ठूला धनुर्धारी भनिएको छ । यसको साङ्केतिक अर्थ हुन्छ, महान् ईशमा वास दिलाउने । त्यसैले स्वामी अडगडानन्दले यसलाई एक जटिल आन्तरिक संघर्ष मानेका छन् । समाधिको अवस्थामा अहङ्कार, अविवेक आदि सारा विकार भित्र विलीन हुनजान्छन् ।

पाण्डव पक्षका योद्धा

अभिमन्यु–
अभिमन्युको जन्म भगवान कृष्णकी बहिनी सुभद्राको गर्भबाट भएको हो । अभिमन्यु गर्भमा छँदा अर्जुनले सुभद्रालाई चक्रव्यूहको रहस्य सुनाएका थिए । त्यसैले चक्रव्यूह भित्र प्रवेश गर्ने क्षमता अभिमन्युमा जन्मजात थियो । तर सुभद्रा निदाए पछि अर्जुनले सो रहस्य पूरा सुनाउन पाएनन् । त्यसैले अभिमन्युलाई बाहिर निस्कन आउँदैनथयो । अभिमन्युको विवाह राजा विराटकी कन्या उत्तरासंग भएको थियो । अर्जुनलाई अन्यत्रै युद्धमा अल्झाएर युधिष्ठिरलाई बन्दी बनाउने योजना अनुरुप आचार्य द्रोणलाई सो चक्रव्यूह रचना गर्न लगाइएको थियो । त्यस चक्रव्यूहमा प्रवेश गर्न अभिमन्यु बाहेक कोही समर्थ थिएन । गर्भावस्थामा चक्रव्यूह भेदनको रहस्य सुनेको बालक अभिमन्युले चक्रव्यूहमा प्रवेश गर्यो । तर जयद्रथ आदि योद्धाले त्यसलाई चारैतिरबाट घेरेर हत्या गरीदिए । पछि अर्जुनले कृष्णको सहायताले जयद्रथसँग त्यस हत्याको बदला लिए ।
काशीराज–
पाण्डव पक्षका एउटा योद्धा काशीका राजा हुन् । जसको नाम अभिभू बताइएको छ ।
कुन्तीभोज–
कुन्त देशका राजाको नाम कुन्ती भोज हो । उनले शूरसेनकी छोरी वसुदेवकी बहिनी पृथालाई सन्तानको रुपमा पालेका थिए ।त्यसैले पृथालाई कुन्ती पनि भनिन्छ ।
चेकितान–
वृष्णिवंशी चेकितान एक महारथी योद्धा थिए । उनीसँग आफ्नो एक अक्षैहिणी सेना थियो । जसलाई लिएर उनले पाण्डव पक्षलाई युद्धमा सघाएका थिए । चेकितानको वध दुर्योधनका हातबाट भएको हो ।
द्रुपद–
पाञ्चाल देशका राजा द्रुपदले भरद्वाज ऋषिसंग शिक्षा लिएका थिए । त्यसैले भरद्वाज पुत्र द्रोण र द्रुपदमा मित्रता भएको थियो । विद्या समाप्त भएपछि मित्रसंग सहयोग माग्न द्रुपदको दरबारमा पुगेका द्रोणको गरीबीलाई उनले सभामा नै उपहास गरे । यस अपमानको बदला लिन र जीविकोपार्जनको जोहो गर्न आचार्य द्रोण घर छोडेर भौंतारिन बाध्य बने । यसै क्रममा अकस्मात् कौरव पाण्डव बालकहरुसंग भेट भए पछि भीष्मले धनुर्विद्या सिकाउन दरबारमा नियुक्त गरे । महाभारत ग्रन्थमा धृष्टद्युम्नलाई द्रुपदले द्रोणको वध गर्न जन्माएको र प्रशिक्षण दिएको विवरण पनि छ । द्रौपदी र धृष्टद्युम्न राजा द्रुपदका जुम्लायाहा सन्तान् हुन् । यस बाहेक शिखण्डी द्रुपदको अर्को सन्तान हो ।
धृष्टकेतु–
धृष्टकेतु चेदिराज्यका राजा थिए । उनको मृत्यु द्रोणका हातबाट भएको हो । कृष्णका शत्रु शिशुपाललाई पनि चेदिराज भनिन्छ । भीमकी एउटी श्रीमती चेदि राज्यकी थिइन् ।
धृष्टद्युम्न–
द्रौपदीका भाई धृष्टद्युम्न पाण्डवसेनाका सेनापति थिए । यिनलाई द्रुपदपुत्र भनिएको छ ।
पाण्डवपुत्रहरु–
पाण्डवका पाँच पुत्र, विन्द्य, प्रतिविन्द्य, सुतसोम, श्रुतकीर्ति, सुतकर्म, लाई उपपाण्डव पनिभनिन्छ । यिनहरुको अनुहार पाँच पाण्डवसंग मिल्थ्यो भनिएको छ । अश्वत्थामाले झुक्क्याएर सबैको वध गरेको थियो ।
पुरुजित्–
कुन्तीभोजका भाईको नाम पुरुजित् हो । उनीलाई पुरु देशको राजा भनिन्छ ।
युधामन्यु र उत्तमौजा–
यी दुवैजना दाजु भाई हुन् । जसलाई अर्जुनका रथका दुवै पाङ्ग्राको सुरक्षा गर्ने जिम्मेवारी दिइएको थियो ।
युयुधान–
वृष्णि वंशी सत्यक पुत्र सात्यकीको एउटा नाम युयुधान हो । उनी यदुवंशी राजा शिविका नाति थिए । उनलाई पूरै महाभारत युद्धमा कसैले हराउन सकेको थिएन । त्यसैले उनलाई अपराजित सात्यकी पनि भनिन्छ ।
शैव्य–
शिविदेशका राजा शैव्यकी कन्या देविकासंग युधिष्ठिरको विवाह भएको थियो अर्थात् राजा शैव्य युधिष्ठिरका ससुरा थिए ।
अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम ।
नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान् ब्रवीमि ते ।।७।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

द्विज उत्तम (हे ब्राह्मण श्रेष्ठ, आचार्य) अस्माकम् तु (हाम्रा पनि) विशिष्टाः ये (जुन मुख्य मुख्य योद्धा छन्) तान् (तिनीहरु) निबोध (जानकारी लिनु होस्, सुन्नुहोस्) मम सैन्यस्य (मेरो सेनाका) नायकाः (सेनानायक) संज्ञार्थम् (चिनाउनका लागि) तान् (तिनीहरु) ते (तपाईंलाई) ब्रवीमि (भन्छु अर्थात् सुन्नुहोस्) ।

पदच्छेद र शब्दार्थ

भवान् (हजुर स्वयं) भीष्मः च (तथा भीष्म) कर्णः च (तथा कर्ण) च समितिञ्जयः (तथा युद्ध विजयी) कृपः (कृपाचार्य) तथा एव च (यसै गरी) अश्वत्थामा (अश्वत्थामा) विकर्णः च (र विकर्ण) तथा (तथा) सौमदत्तिः (सोमत्तको पुत्र अर्थात् भूरिश्रवा) ।
हजुर आफैं, पितामह भीष्म, कर्ण, युद्धविजयी— कृपाचार्य, यसै गरी अश्वत्थामा, विकर्ण र सोमदत्तको पुत्र अर्थात् भूरिश्रवा ।। ८ ।।
भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः ।
अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ।।८।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

अन्ये (अन्य) बहवः (अनेक) शूरा (शूरवीर) मत् अर्थे (मेरा लागि) त्यक्तजीविताः (ज्यान दिन तैयार) सर्वे (सबै) नानाशस्त्रप्रहरणाः (नाना प्रकारका अस्त्र शस्त्र चलाउन जान्ने) च (तथा) युद्धविशारदाः (युद्ध कलामा निपुण छन्) ।
यी बाहेक अरु पनि अनेक शूरवीरहरु छन्, ती सबै मेरो निम्ति ज्यान दिन तैयार छन् । यी सबै नाना प्रकारका शस्त्रास्त्र चलाउन सिपालु तथा युद्धकलामा निपुण छन् ।। ९।।

व्याख्या

दुर्योधनमा अरु जे सुकै अवगुण भए पनि हीन मानसिकता नभएको व्यक्ति हो । उसले युद्ध स्थलमा सुरुमा नै आफ्ना शत्रुको प्रशंसा गर्न सक्छ । यस्तो परिस्थितिमा सामान्य मानिसले शत्रु पक्षका बहादुरीको प्रशंसा गर्न सक्दैन । शत्रुको प्रशंसा गर्न निकै ठूलो मुटु चाहिन्छ ।
अब दुर्योधनले आचार्यलाई आफ्ना पक्षको बारेमा जानकारी दिन सुरु गर्छ– ‘हजुर, पितामह भीष्म, कर्ण, समितिञ्जय कृपाचार्य, अश्वत्थामा, विकर्ण तथा सोमदत्तको पुत्र– भूरिश्रवा यी हाम्रो पक्षका मुख्य मुख्य योद्धाहरु हुन् ।’
वार्तालाप क्रियामा दुर्योधनको राजसी दक्षता दखिन्छ । जो अगाडि छ, उसको नाम सबभन्दा पहिलो लिनु उचित सम्मानको परिचायक हो । त्यसैले गुरुलाई सम्मानपूर्वक सुरुमा सम्बोधन गर्नु र त्यस पछि उचित मर्यादाक्रममा मिलाएर अन्यको नाम लिएको देखिन्छ । यी सबैको नाम भन्छु भनी उचित मर्यादा बोलीको अर्को विशेषता हो, नाम सुन्नुहोसु भनेको छैन, मैले बताउँछु भनेको छ । आचार्य द्रोण सुन्न वा नसुन्न स्वतन्त्र छन् ।
यस पछि दुर्योधनले भनेको छ– मद् अर्थे त्यक्तजीविता– यी सबै मेरा लागि मर्न तैयार छन् । यस भनाईले पनि दुर्योधनको असाधारण अहंकार पनि अभिव्यक्त भएको छ । उसको विचारमा अन्य योद्धाहरुमात्र होइन गुरु द्रोणाचार्य र पितामह भीष्म उसका लागि ज्यान दिन आएका छन् ।

दुर्योधन पक्षका योद्धा

अश्वत्थामा–
अश्वत्थामा द्रोणका पुत्र हुन् । उनको बाल्यकाल भीषण गरीबीमा बितेको थियो । द्रोणले पुत्र माथि अत्यधिक स्नेह गर्थे । त्यसैले युद्धमा अश्वत्थामा मारिएको झुटो खबर सुनाएर द्रोणलाई युद्ध विमुख गराइएको थियो । अश्वत्थामा कौरव सेनाका अन्तिम सेनापति हुन् । मृत्यु हुनु अघि दुर्योधनद्वारा उनी सेनापति नियुक्त गरिएका थिए । अश्वत्थामालाई समेत द्रोणले धनुर्विद्या सिकाएका थिए । अश्वत्थामाले दुर्योधनको इच्छा पूरा गर्न पाँच उपपाण्डवहरुको हत्या गरीदिएका थिए । पुत्रहरुको मृत्युमा द्रौपदीको करुण विलाप सुनेपछि क्रोधित भीमले अश्वत्थामाका निधारको मणि निकालेर निर्वासित गरीदिए ।
कृप–
गौतम ऋषिका सन्तानको रुपमा कृप र कृपीको जन्म भएको हो । अप्सराले उनीहरुलाई अनाथ छोडेपछि राजा शान्तनुले दुवै दाजु भाईलाई हुर्काएका थिए । कृपीको विवाह द्रोणाचार्यसंग भएको थियो । पछि कृप परीक्षितका गुरु बने । कृप र द्रोणको विषयमा अनौठो कुरा के भने यी दुवैले ब्राह्मण भएर पनि धनुर्विद्या पढेका थिए । महाभारत युद्धमा बचेका कृप र अश्वत्थामा अष्टचिरञ्जीवीमध्येका दुई मानिन्छन् र आज पनि हिमालय पर्वतमा आफ्ना घाउ र गलतीहरु संगै लिएर हिंडिरहेका छन् भन्ने मानिन्छ ।
कर्ण–
कुन्तीलाई राजा कुन्तीभोजले पालन पोषण गरेका थिए । ऋषि दुर्वासाले उनको अतिथि सेवाबाट प्रसन्न भएर देवता आवाहन गर्ने एक मन्त्र दिए । कुन्तीले यस मन्त्रको परीक्षण गर्न सन्ध्याकालमा डुब्न लागेको सूर्यलाई बोलाइन् । सूर्य तत्काल उपस्थित भएर वर माग्न भने । कुन्ती सानै भएकोले उनले केही माग्न सकिनन् । सूर्यले भने— देवतालाई बोलाइसकेपछि निष्फल फर्कन हुँदैन । तिमीबाट यथासमय एक सुन्दर पुत्रको जन्म हुने छ । यसरी कवच र कुण्डलसहित कर्णको जन्म भयो । कन्या अवस्थामा जन्मएकोले लोकलाजबाट बच्न उनले कर्णलाई गंगामा बगाइदिएकी थिइन् । जसलाई धृतराष्ट्रको सारथी अधिरथकी निसन्तान पत्नी राधाले आफ्नो सन्तानको रुपमा पालेकी हुन् । त्यसैले कर्णलाई राधेय पनि भनिन्छ । सूतले पालेकोले उनको एक नाम सूतपुत्र पनि हो । महाभारतको कथा अनुसार कर्ण अर्जुन र द्रोणभन्दा वीर योद्धा हुन् । एउटा श्लोकमा कर्णलाई कुरुक्षेत्र युद्धको ठूलो र डरलाग्दो लहर भनिएको छ ।
द्रोण–
ऋषि भारद्वाज र घृताचिका सन्तान हुन् द्रोण । उनको जन्म दुनामा भएकोले उनको नाम द्रोण हुन गएको हो । द्रोणको जीवन ज्यादै अभाव र गरीबीमा बितेको थियो । बालक अश्वत्थामाले दूधखानका लागि आफ्ना पितासंग रुँदा उसलाई पिठोमा पानी घोलेर दूध भनेर खुवाउनु पर्नेसम्मको अभाव बेहोरेका द्रोण संयोगवश पाण्डव र कौरवका गुरु बने । भीष्म शरशैयामा परेपछि दुर्योधनले द्रोणलाई सेनापति बनाएको थियो । द्रोणका बारेमा महाभारतमा के भनाई उल्लेख छ भने उनले हातमा शस्त्र लिएर उभिए पछि कुनै महारथीले उनलाई मार्न सक्दैनथ्यो । त्यसैले कुरुक्षेत्रमा अश्वत्थामा हतोहतः भन्ने हल्ला फिंजाइयो । यसबाट दुखी भएर हतियार फालेका द्रोणको सिर पाण्डव सेनाका सेनापति धृष्टद्युम्नले काटेका थिए । द्रोणको बहादुरीले गर्दा उनलाई भीष्म जस्तै युद्धका एक पर्खाल भनिएको छ । आचार्य द्रोण सैन्यशास्त्रका प्रतिपादक मानिएका छन् । उनले रचना गरेको ग्रन्थको नाम धनुर्वेद हो ।
भीष्म–
भीष्मको बाल्यकालको नाम देवव्रत हो र पिताको विवाहका लागि ब्रह्मचर्यको कठोर व्रत लिएकोले उनको भीष्म नाम प्रसिद्ध भएको हो । उनले माता सत्यवतीलाई हस्तिनापुरको राजगद्दीमा जो बस्छ उसको रक्षा मेरो नैतिक कर्तव्य हुनेछ भन्ने आश्वासन दिएको हुनाले त्यस गद्दीमा बसेका दुर्योधनलाई साथ दिए । आफ्नै शपथले उनी बन्धनमा परे । युद्धमा शिखण्डीको साथ लिएर अर्जुनले घाइते बनाई भुईंमा लडाए पछि भीष्मले दक्षिणायन भरि कष्ट भोगेर उत्तरायण हुनासथा देहत्यागेका थिए । गुरु परशुरामसंग शस्त्र विद्या लिएका भीष्मलाई संग्राम विजयी भनिन्छ । अर्थात् जुन युद्धमा उनी सहभागी हुन्छन् उनी अवश्य विजयी हुन्छन् । भीष्मलाई धर्मशास्त्र र अर्थशास्त्र मात्र होइन कामशास्त्रको ज्ञाता पनि बताइएको छ ।
विकर्ण–
दुर्योधनका १०० भाईमध्येको विकर्ण एउटा हो । विकर्ण दुर्योधन र दुःशासन पछिको सन्तान हो । उसले दुर्योधनलाई हरेक अवसरमा साथ दिएको थियो ।
सोमदत्ति–
भूरिश्रवा बाह्लिकको नाति र सोमदत्तको पुत्र हो । उसको अर्को नाम सोमदत्ति पनि हो । उसको वध पाण्डव पक्षका सात्यकीले गरेका थिए ।
अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् ।
पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ।। १० ।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

अपर्याप्तम् (अपर्याप्त) तत् (त्यो) अस्माकम् (हाम्रो) बलम् (सेना, बल) भीष्म (पितामह भीष्मले) अभिरक्षितम् (राम्ररी रक्षा गरेको) पर्याप्तम् (पयाप्त) तु (तर) इदम् (यो) एतेषाम् (यी पाण्डवहरुको) बलम् (सेना) भीम अभिरक्षितम् (भीमले राम्ररी रक्षा गरेको) ।
भीष्मले राम्ररी रक्षा गरेको यो हाम्रो सेना अपर्याप्त छ तर भीमसेनले रक्षा गरेको पाण्डवहरुको त्यो सेना पर्याप्त छ ।। १० ।।

व्याख्या

यस श्लोकको अर्थका विषयमा टीकाकारहरुबीच मतभेद छ । महाभारत ग्रन्थमा केही जटिल श्लोक पाइन्छन् जसको अर्थ बारे आजसम्म विवाद रहेको छ । यी श्लोकलाई कूटश्लोक भनिन्छ । महाभारतको एक भाग भएकोले गीतामा पनि केही यस्ता श्लोक पाइन्छन् जसको अर्थको विषयमा टीकाकारहरु एकमत छैनन् । त्यसैले के मानिन्छ भने भगवान् कृष्ण बाहेक गीतालाई छर्लङ्ग बुझ्नसक्ने केवल व्यास, गणेश र सरस्वती हुन् । अर्जुन र सञ्जयले पनि पूरै गीता बुझ्न सकेका छैनन् ।
पर्याप्त शब्दको अर्थ हुन्छ मापनीय वा चाहिए जति । स्वामी ईश्वरानन्दका अनुसार, यहाँ यो अर्थ मिल्दैन किनभने दुर्योधनको सेना ११ अक्षौहिणी र पाण्डवहरुका सात अक्षौहिणी छन् । त्यस कारण प्रसङ्गानुसार पर्याप्त शब्दको अर्थ हो थोरै र अपर्याप्तको अर्थ हो धेरै । उनको विचारमा, कौरव सेनाको युद्ध क्षमता अपुग छ भन्ने दुर्योधनलाई छैन । स्वामी रामसुखदासको भनाई फरक छ । उनका अनुसार, दुर्योधनको मनमा आफ्नो निश्चित विजयबारे आशङ्का थियो किनभने आफूले अन्याय गरेको छू भन्ने कुरा उसको मनमा थियो, त्यसैले आफ्नो सेनालाई उसले अपर्याप्त भनेको हो । उनको विचारमा दुर्योधनले पाण्डव पक्षका १९ जना महारथीहरुको नाम लिंदा आफ्ना पक्षका केवल सात जनाको नाम मात्र लिनुलाई उसको मनमा भएको आशंकाको रुपमा लिन सकिन्छ ।
तर दुर्योधनमा जुन अहङ्कार छ, त्यसलाई ध्यानमा राख्दा पर्याप्त शब्द नै सही छ । दुर्योधनको दृष्टिमा राज्यच्युत भएका, वनवास र अज्ञातवास भोगेका पाण्डवहरु तुच्छ छन् । राज्यका हकदार पनि छैनन्, त्यसैले उनीहरुसंग जेजति धन, सम्पत्ति वा सेना छ त्यो उनीहरुको स्तर अनुसार पर्याप्त छ, सात अक्षौहिणी सेना पनि उनीहरुलाई कम छैन । दुर्योधन, जसलाई आचार्य द्रोण र भीष्म ज्यान दिन तैयार छन् उसलाई सबैले बिना दुविधा सहयोग गर्नु पर्छ । आफू चक्रवर्ती राज्यको मालिक भएकोले एघार अक्षैहिणी सेना पनि उसको दृष्टिमा अपर्याप्त (थोरै) छ ।
दुर्योधनको अहंकारले अर्जुन र धृष्टद्युम्नलाई आफ्नो बराबरको योद्धा देख्दैन तर भीमलाई आफ्नो बराबर मान्छ । त्यसैले उसले सेनापति धृष्टद्युम्नलाई होइन, भीमलाई पाण्डव सेनाको रक्षक ठान्दछ । अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिता ः।
भीष्मेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ।।११।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

भवन्तः (तपाईंहरु) सर्वे एव हि (सबैले नै) सर्वेषु (सबैले) यथाभागम् (आफ्नो क्षेत्र अनुसारका) च (तथा) अयनेषु (मोर्चाहरुमा) अवस्थिताः (रहेर) भीष्मम् (भीष्मको) एव (नै) अभिरक्षन्तु (चारैतिरबाट रक्षा गर्नुहोस्)। अब तपाईंहरु सबैले युद्धका सबै मोर्चाहरुमा अर्थात् अयनमा (आआफ्नो तोकिएको स्थानमा) रहेर सेनापति भीष्म पितामहको सबैतिरबाट रक्षा गर्नुहोस् ।। ११ ।।
तस्य संजनयन्हर्षं कुरुवृद्ध पितामहः ।
सिंहनादं विनयाद्यौच्चै शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ।। १२ ।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

तस्य (त्यस दुर्योधनलाई) हर्षम् (खुशी) संजनयन् (उत्पन्न गराउन) कुरुवृद्ध (कुरुवृद्ध) प्रतापवान् (महाप्रतापी) पितामहः (पितामह भीष्मले) सिंहनादम् (सिंह गर्जना जस्तै) उच्चै (उच्च) विनद्य (ध्वनिको) शङ्खम् (शंख) दध्मौ (बजाए) ।
यसरी दुर्योधन र द्रोणाचार्यको कुराकानीसँगै दुर्योधनलाई खुशी उत्पन्न गराउन महाप्रतापी कुरुवृद्ध पितामह भीष्मले सिंहको जस्तै ठूलो स्वरमा गर्जना गरेर शङ्ख बजाए ।। १२ ।।

व्याख्या

दुर्योधनको अधर्म नीतिमा आचार्य द्रोणको अनुमति थिएन, विनाशकारी यस युद्धदेखि पनि उनी सहमत थिएनन् । सम्भवतः त्यसै कारण दुर्योधनका यति कुरा सुनेर पनि आचार्यले केही प्रतिक्रिया दिएको देखिएन । अनि दुर्योधन केही क्षण अकमक्क परेको होला र युद्धका सेनापति भीष्मको रक्षाका निम्ति योद्धाहरुलाई अह्राउन थालेको होला । यो कुरा श्लोकमा अन्तिर्निहित छ । युद्धमा सेनापतिको सुरक्षा सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण कुरा हो । सेनापति असुरक्षित छ भने कमजोर सेनाले पनि बलियो सेनामाथि विजय प्राप्त गर्छ । भीष्मलाई त्यस युद्धमा अरुसंग कुनै भय थिएन, केवल शिखण्डीको भय थियो ।
भीष्म कुरुवंशीमा वृद्ध हुनाले उनीलाई दुर्योधनको हृदयको भाव थाहा थियो । पितामह हुनाले आत्मीयता पनि थियो र युद्धको सेनापति भएकोले दुर्योधनका मनको भयनाश गर्न, उसलाई खुशी पार्न गर्जना गर्दै शङ्खध्वनि गर्नुभयो ।
ततः शंखाश्च भेर्यश्च पणावानकगोमुखाः ।
सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ।।१३।।

व्याख्या

युद्धशास्त्रको नियम अनुसार, युद्ध सुरु गर्न शङ्ख बजाएर त्यसको संकेत दिनु पथ्र्यो । यसको सुरुआत सेनापतिले गर्नु पर्थ्यो । त्यसैले भीष्मले ध्वनि गरे पछि अरुले आफू तयार रहेको सूचना गर्दै शङ्ख, नगरा, ढोल, मृदङ्ग, नर्सिंहा आदि बाजाहरु बजाए ।
डरलाग्दो शब्द किन गरियो ? दुर्योधनलाई खुशी गराउन । दुर्योधन योद्धा छ । जिद्दी छ । असंवेदनशील छ । त्यसैले उसलाई युद्धको कर्कश स्वरले आनन्द दिन्छ तर सञ्जयलाई युद्धको ध्वनि प्रिय लाग्दैन त्यसैले उनले भनेका छन्, डरलाग्दो नमिठो आवाज चारैतिर फैलियो ।
(पाण्डवहरुद्वारा शंखनाद)
ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ ।
माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ।। १४।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

ततः (यस पछि) श्वेतैः (सेता) हयैः (घोडाहरु) युक्ते (भएको) महति (ठूलो) स्यन्दने (रथमा) स्थितौ (स्थित, बसेका) माधवः (भगवान् श्रीकृष्ण) पाण्डवः च (तथा अर्जुन) एव (ले पनि) दिव्यौ शङ्खौ (दिव्य शंख) प्रदध्मतुः (बजाए)।
यस पछि सेता घोडाहरु भएको ठूलो रथमा बसेका श्रीकृष्ण र अर्जुन दुवैले दिव्य शङ्खहरु बजाए ।।१४।।
पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जय ः ।
पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदर ः ।।१५।।
अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।

पदच्छेद र शब्दार्थ

पाञ्चजन्यम् हृषीकेशो (श्रीकृष्णले पाञ्चजन्य) देवदत्तम् धनञ्जयः (अर्जुनले देवदत्त) पौण्ड्रं महाशङ्खं (पौण्ड्र नामको महाशंख) भीमकर्मा (भयानक कर्म गर्ने) वृकोदरः (भीमसेन) दध्मौ (बजाए)
हृषीकेश– श्रीकृष्णले पाञ्चजन्य, धनञ्जय– अर्जुनले देवदत्त, उग्रकर्म गर्ने भीमसेनले पौण्ड्र नामक महाशङ्ख बजाए ।। १५ ।।
अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।
नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ।। १६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

कुन्तीपुत्रो (कुन्ती पुत्र) राजा युधिष्ठिरः (राजा युधिष्ठिरले) अनन्तविजयम् (अनन्त विजय) नकुलः (नकुल) सहदेवः च (र) (सहदेवले) सुघोषमणिपुष्पकौ (सुघोष र मणिपुष्पक नाम गरेका शंखहरु बजाए) ।
कुन्तीपुत्र राजा युधिष्ठिरले अनन्तविजय, नकुलले सुघोष र सहदेवले मणिपुष्पक नाम गरेको शङ्ख बजाए ।। १६ ।।
काश्यश्च परमेष्वास शिखण्डी च महारथः ।
धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजिताः ।।१७।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

काश्यः च (तथा काशीराज) परम इष्वासः (ठूला धनु भएका) शिखण्डी च महारथः (तथा शिखण्डी महारथी) धृष्टद्युम्नः (धृष्टद्युम्न) विराटः च (तथा विराट) सात्यकिः च (तथा सात्यकी) अपराजिताः (अपराजित) ठूला धनुर्धारी—काशीराज, महारथी—शिखण्डी, धृष्टद्युम्न, राजा– विराट्, र अपराजित—सात्यकिले पनि शंख बजाए ।। १७ ।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

काश्यः च (तथा काशीराज) परम इष्वासः (ठूला धनु भएका) शिखण्डी च महारथः (तथा शिखण्डी महारथी) धृष्टद्युम्नः (धृष्टद्युम्न) विराटः च (तथा विराट) सात्यकिः च (तथा सात्यकी) अपराजिताः (अपराजित)
ठूला धनुर्धारी—काशीराज, महारथी—शिखण्डी, धृष्टद्युम्न, राजा– विराट्, र अपराजित—सात्यकिले पनि शंख बजाए ।। १७ ।।
द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते ।
सौभद्रश्च महाबाहुः शंखान्दध्मुः पृथक् पृथक् ।। १८।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

पृथिवीपते (हे महाराज) च (यस्तै) द्रुपदः (द्रुपद) द्रौपदेयः (द्रौपदीका पाँच पुत्रहरु) च (तथा) महाबाहुः (महाबाहु) सौभद्र ः (सुभद्रा पुत्र अभिमन्यु) सर्वशः (सबैले) पृथक् पृथक् (छुट्टा छुट्टै, आआफ्ना) शङ्खान् (शंखहरु) दध्मुः (बजाए) ।
हे महाराज, यस्तै राजा—द्रुपद, द्रौपदीका पाँच पुत्र, तथा महाबाहु अभिमन्यु सबै वीरहरुले छुट्टा छुट्टै आआफ्ना शङ्ख बजाएर आफू तयार भएको सूचना दिए ।। १८ ।।

व्याख्या

कौरव सेनाको शङ्खघोष पछि पाण्डव सेनाले शङ्ख बजाएका छन् । यो के कुराको संकेत हो भने कौरव युद्धलाई तयारी अवस्थामा छन्, तर पाण्डवहरु अझै दोधारे छन्, सुरक्षात्मक युद्धमा छन् ।
कौरवले युद्ध घोषणाको शङ्ख बजाए पछि र पाण्डवहरुले त्यसको प्रत्युत्तर नदिएको देखेर पार्थसारथी श्रीकृष्णले रण स्वीकारसूचक शङ्ख बजाउनु भयो । सामान्यतः युद्धमा सेनापतिले रणसूचक शङ्ख बजाएपछि मात्र अरु सैन्यले शङ्ख बजाउँछन् । सारथीले सबभन्दा पहिले शङ्ख बजाउने चलन हुँदैन । श्रीकृष्णले शङ्ख बजाए पछि अर्जुन, भीम, युधिष्ठिर, नकुल, सहदेव र अन्य महारथीहरुले क्रमशः शङ्ख बजाए । प्रत्येकका शंखहरुको नाम यस प्रकार छ– श्रीकृष्णको शंख पाञ्चजन्य, अर्जुनको देवदत्त, भीमसेनको पौण्ड्र, युधिष्ठिरको अनन्तविजय, नकुलको सुघोष र सहदेवको मणिपुष्पक ।
अर्जुन र भीमले युद्धसूचक शङ्खध्वनि गरे पछि मात्र युधिष्ठिरले शङ्खध्वनि गर्नाले के कुरा बुझिन्छ भने युधिष्ठिरमा युद्ध लिप्सा र उन्माद छैन । अर्को शब्दमा अर्जुन र भीम युद्धलाई तयार भइसक्दा पनि युधिष्ठिर अनिर्णित जस्ता छन् । भगवान् श्रीकृष्णले शङ्ख बजाएपछि अरुले त्यसको अनुकरण गरे । यसबाट पाण्डवहरुका लागि श्रीकृष्ण केवल अर्जुनका रथ हाँक्ने सारथी मात्र होइनन्, पाण्डव सेनाको पूर्ण जिम्मेवारी लिने अभिभावक हो भन्ने बुझिन्छ ।
स घोषो धार्तराष्ट्राणां ह्दयानि व्यदारयत् ।
नभश्व पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन् ।। १९।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

सः घोषः (त्यस आवाजले) नभः च (आकाश र ) पृथिवीम् च एव (पृथ्वी पनि) तुमुलः (भयानक) व्यनुनादयन् (गुञ्जायमान भयो) धार्तराष्ट्राणाम् (धृतराष्ट्रका पुत्रहरुका) हृदयानि (हृदय) व्यदारयत् (विदीर्ण भयो, चिरियो) ।
शङ्खहरुको त्यस भयानक आवाजले आकाश, पृथ्वी सबै गुञ्जायमान भयो । त्यस आवाजले धृतराष्ट्रका सन्तानहरुको हृदय चिरियो ।।१९।।

व्याख्या

कौरव पक्षको सेना ठूलो छ । सन्तान पनि १०० भार्ई छन् तर उनले बजाएको शङ्खध्वनि, ढोल मृदङ्ग आदि चर्को आवाजले पनि पाण्डवहरु प्रतिक्रियाविहीन छन् तर पाण्डव पक्षको शङ्खध्वनि जब सुरु भयो यी सबै कर्कश ध्वनिले दुर्योधनका भार्ईहरुको मुटु काँप्यो, हृदय छिया छिया भयो । हुन त, सञ्जयलाई दिव्य दृष्टि प्राप्त छ र उनले कौरवको मनोभाव थाहा पाएको हुनसक्छ, तर यो उनको अनुमान मात्र पनि हुनसक्छ किनभने उनलाई के लागेको छ भने पाण्डवहरु अन्यायमा परेका छन् ।
अथ व्यवस्थितान् दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः ।
प्रवृत्ते शस्त्रसंपाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ।। २०।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

अथ (अब यस पछि) कपिध्वजः (कपिध्वज अर्जुनले) धार्तराष्ट्रान् (धृतराष्ट्रका पुत्रहरुलाई) व्यवस्थितान् दृष्ट्वा (युद्धका लागि जम्मा भएको देखेर) पाण्डवः (पाण्डवले) शस्त्रसंपाते (शस्त्र चलाउन) धनुः (धनु) उद्यम्य (उठाएर) प्रवृत्ते (तम्सिए) ।
अब यस पछि कपिध्वज अर्जुनले धृतराष्ट्रका पुत्रहरुलाई युद्धका लागि जम्मा भएको देखेर पाण्डव अर्जुनले पनि धनु उठाएर शस्त्र चलाउन तम्सिए ।। २० ।।
हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ।

अर्जुन उवाच

सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ।।२१।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

महीपते (हे महाराज) तदा (त्यस पछि) हृषीकेश् (हृषीकेश श्रीकृष्णलाई) इदम (यो) वाक्यम् (वाक्य) आह (भने)
अर्जुन उवाच (अर्जुनले भने)
अच्युत (हे अच्युत) उभयोः (दुवै) सेनयो ः (सेनाको) मध्ये (बीचमा) मे (मेरो) रथम् (रथ) स्थापय (अड्याउनुहोस्) ।। २१ ।।
हे महाराज, त्यस पछि अर्जुनले हृषीकेश श्रीकृष्णलाई यस प्रकारका वाक्य भने— हे अच्युत, दुवै सेनाको बीचमा मेरो रथलाई लगेर अड्याउनुहोस् ।।२१।।

व्याख्या

यहाँ अर्जुनको एक विशेष नामले बोलाइएको छ– कपिध्वज । यस नामका पछाडि एउटा कथा छ । अर्जुनले मत्स्यवेध गरेर द्रौपदीलाई स्वयंवर गरेर ल्याउँदा कुन्तीले सबै भार्ईले बराबर बाँडिलिनु भन्ने आकस्मिक वचनको मान राख्न उनी पाँच भाईकी पत्नी बनिन् । यस बेला पाण्डव दाजु भाईबीचको एकता वैमनस्यमा रुपान्तरण नहोस् यसका लागि देवर्षि नारदको सुझाव अनुसार, पाण्डवहरुले एक नियम बनाए । यस अनुसार द्रौपदीसँग एक समयमा केवल एक जना पाण्डव साथ रहन्थे । सो समयमा महलमा अन्य भाईहरुको प्रवेश वर्जित थियो । यस निषेध समयमा अन्य गई हाले भने उसले स्वनिर्वासनमा बस्नु पर्ने नियम बनाएका थिए । सुरुमा युधिष्ठिरसंग रहने उनको समयावधि थियो । यस्तोमा, एक जना किसानले रुँदै अर्जुनसंग गुहार माग्यो– ‘दस्युहरुले मेरा सबै गाई लुटेर लगे, रक्षा गर्नु होस् ।’ तर अर्जुनका हतियार महल भित्रै थिए, जहाा द्रौपदी र युििधष्ठिर थिए । उनले महल भित्रबाट हतियार ल्याएर किसानको रक्षा गरे तर आफूले बनाएका नियम उल्लङ्घन पनि गरे, त्यसैले स्वनिर्वासनमा हिंडे । उनी घुम्दै रामेश्वरम् पुगे । त्यहाँ उनले वानरले बनाएको रामसेतु देखेर आश्चर्य मान्दै भने– ‘रामचन्द्र जस्ता धनुर्धारीले त बाणको पुल पो बनाउनु पर्थ्यो। असहाय वानरसंग पनि सहायता लिने ?’
रामलाई यसरी भनेको सुनेर साधु वेशमा रहेका हनुमानले असन्तुष्ट भएर सोधे– ‘के तिमीले त्यस्तो पुल बनाउन सक्छौ ?’
अर्जुनले गर्वसाथ भने– ‘किन नसक्नु ? ’ अनि उनले बाण हानेर तत्काल पुल बनाउन सुरु गरे ।
हनुमानलाई अर्जुनको यो घमण्ड मन परेन । त्यसैले हनुमानले बाणले पुल बनाउन अर्जुनले गरेको प्रयासलाई निष्फल बनाइदिए । निरन्तर असफल भए पछि अर्जुनले अपमानित अनुभव गर्दै आत्महत्या गर्न तयार भए ।
भगवान विष्णुले आफैं आएर अर्जुनलाई रोके । धनुर्धारी भएकोमा घमण्ड नगर्न सुझाव दिए । साथै हनुमानले पनि अन्यायपूर्वक असफल गराएकोमा उनीलाई अर्जुनका रथको ध्वजामा बसेर युद्ध अवधि भरी सुरक्षा दिन आदेश दिए । यसै कारण अर्जुनको एक नाम कपिध्वज हुन गएको हो ।
यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् ।
कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे ।। २२ ।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

योद्धुकामान् (युद्धको इच्छाले) अवस्थितान् (जम्मा भएका) यावत् एतान् (यिनीहरु सबैलाई) निरीक्षे अहम् (मैले हेर्छु) कैः सह (को को सँग) मया (मैले) अस्मिन् (यस) रणसमुद्यमे (युद्ध संग्राममा) योद्धव्यम् (युद्ध गर्नु पर्नेछ) ।
युद्धको इच्छाले को को जम्मा भएका रहेछन् यिनीहरु सबलाई मैले हेर्छु – यहाँ युद्ध गर्न को को आएका छन् ? मैले यस संग्राममा को को माथि शस्त्र उठाउनु पर्ने छ ?२२।।
योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः ।
धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षव ः ।। २३ ।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

अत्र (यहाँ) युद्धे (युद्धमा) समागताः (आएका) दुर्बुद्धे (दुर्बुद्धि) धार्तराष्ट्रस्य (धृतराष्ट्रको पुत्र, दुर्योधन) प्रियचिकीर्षव ः (प्रिय चाहने, कल्याण चाहने) यः एते योत्स्यमानान् (युद्ध गर्ने यी सबै लडाकुहरु) अहम् (मैले) अवेक्षे (हेर्छु) । यहाँ युद्धमा आएका दुर्बुद्धि दुर्योधन र त्यसको कल्याण चाहनेहरु यी सबै लडाकुहरुलाई मैले हेर्छु ।। २३ ।।

व्याख्या

अर्जुनले युद्धलाई तयार भएका कौरव सेनालाई देखेर वीरतापूर्वक हातमा गाण्डीव धनु त उचाले तर विचार नगरीकन र कृष्णको सल्लाह नलिईकन अर्जुन केही पनि काम गर्दैनथे । त्यसैले पहिले विचार विमर्शका निम्ति कौरवपट्टिका योद्धाहरुलाई हेर्ने इच्छा गरे । अर्को कुरा जहिले जटिल परिस्थितिमा प्रत्येक बुद्धिमान मानिसले आफ्ना शुत्र र मित्रको पहिचान गर्न चाहन्छ । अर्जुन बाहेक अरुले यस बारेमा आफ्नो बुद्धि प्रयोग गरेनन् । अन्य सबै योद्धाहरु चाहे त्यो कौरव पक्षको होस् वा पाण्डव पक्षको, अरुका तर्क स्वीकार गरेर लड्न आए । तर अर्जुनले मात्र फरक तरीकाले सोचे – हिजोसम्मका वार्तामा जे भयो, भयो तर आज वास्तवमा दुश्मन भएर को को आएको छ, हेरुँ त ? अठारह अक्षौहिणी सेनाको बीचमा यस्तो विचार गर्ने केवल एक अर्जुन थिए । उनी युद्धलाई उत्सुक व्यक्तिको रुपमा देखा पर्दैनन् । तर दुर्योधन युद्ध पिपासु मात्र होइन दुर्बुद्धि पनि हो । अर्काको अंश खाने भएकोले दुर्योधन दुर्बुद्धि पनि हो ।  

सञ्जय उवाच

एवमुक्तो ह्षीकेषो गुडाकेशेन भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ।२४।

पदच्छेद र शब्दार्थ

सञ्जय उवाच (सञ्जयले भने)
एवम् (यस्तो) उक्तः (भनेपछि) हृषीकेषः (श्रीकृष्णले) गुडाकेशेन भारत (गुडाकेश अर्जुन) सेनयो ः उभयोः (दुवै सेनाको) मध्ये (बीचमा) रथ उत्तमम् (उत्तम रथ) स्थापयित्वा (अड्याउनु भयो) ।
सञ्जयले भने
हे महाराज, गुडाकेश अर्जुनले यस्तो भनेपछि श्रीकृष्णले दुवै सेनाको ठीक मध्यमा अर्जुनको उत्तम रथलाई लगेर अड्याउनु भयो ।। २४ ।।

व्याख्या

गुडाकेश भारतको रथ उनका सारथी भगवान् श्रीकृष्णले दुवै सेनाको बीचमा जहाँ पितामह भीष्म र आचार्य द्रोण थिए, त्यहाँ लगेर अड्याउनु भयो । गुडाका र ईश मिलेर गुडाकेश बनेको छ । निद्रा र आलस्य दुवैलाई जितेकोले अर्जुनको एक नाम गुडाकेश पनि हो । अर्जुनको एक नाम भारत पनि हो । धेरै अघि यस वंशका पूर्वज भरत नामका राजा थिए उनको राज्य हिमालय देखि लिएर समुद्र पर्यन्त थियो, उनले राज गरेको क्षेत्रलाई शास्त्रहरुमा भारतवर्ष भनिएको छ । भारतको अर्थ हो भरत वंशका । राजा दुष्यन्त र मेनका पुत्री शकुन्तलाको सन्तान भरतले राज्य गरेको क्षेत्रलाई भारतवर्ष भनिन्छ र उनको वंशजलाई भरतवंशी वा भारत भनिन्छ। भरतवंशका भएकोले दुर्योधन युधिष्ठिर आदि अरुलाई पनि भारत सम्बोधन दिन सकिन्छ तथापि अर्जुनका नातिले भरतवंशको उत्तराधिकार प्राप्त गरेकोले अर्जुनलाई यो सम्बोधन सबभन्दा उपयुक्त छ ।
भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् ।
उवाच पार्थ पश्यैतान्समवेतान्कुरुनिति ।। २५ ।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

भीष्मद्रोण (भीष्म र द्रोणका) च (तथा) सर्वेषाम् (सबै) प्रमुखतः (अगाडी) महीक्षिताम् (राजाहरुका) इति (यस प्रकार) उवाच (भन्नु भयो) पार्थ (हे पार्थ) समवेतान् (जम्मा भएका) कुरुन् (कौरवहरुलाई) पश्यैतान् (हेर) ।
तथा भीष्म, द्रोण तथा सबै राजाहरुका अगाडि भगवान् श्रीकृष्णले यस्तो भन्नु भयो– हे पार्थ, युद्धका लागि जम्मा भएका यी कौरवहरुलाई हेर ।। २५ ।।

व्याख्या

महाभारतको युद्ध एक युगान्तकारी युद्ध थियो । त्यसैले अन्तिम दर्शनको चाहना अर्जुनको थियो । निर्णायक युद्धको शत्रु को हो र मित्र को हो ? यो जान्ने इच्छा उनलाई भयो । तर यस अन्तिम दर्शनमा अर्जुनले के देख्छन् भने अर्जुनका लागि सर्वाधिक प्रिय पितामह भीष्म र सर्वाधिक सम्मानित आचार्य द्रोण सबभन्दा अगाडि उभिएका छन् । अर्जुनसँग युद्ध गर्नका लागि, मर्न मार्न भनेर । अरु पनि यस्तै मानिस छन् । यो अर्जुनका लागि अप्रत्याशित घटना हुन पुग्यो ।
पितामह भीष्म र आचार्यका अगाडि उभिएकोले सम्भवतः उनीहरुको स्नेह र माया सम्झना भयो । अनि अर्जुनको मन चञ्चल, अस्थिर र मोह ग्रस्त भयो । एकाएक अर्जुनलाई युद्धबाट विमुख हुन मन लाग्यो ।  
तत्रापश्यत्स्थिान्पार्थः पितृनथ पितामहान् ।
आचार्यान्मातुलान्भ्रातृन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ।।२६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

तत्र (त्यहाँ) पार्थः (अर्जुनले, पार्थले) अपश्यत् (देखे) पितृन् (काकाहरु) अथ (अनि) पितामहान् (पितामहहरु) आचार्यान् (आचार्यहरु) मातुलान् (मामाहरु) भ्रातृन् (दाजुभाईहरु) पुत्रान् (छोराहरु) पौत्रान् (नातिहरु) तथा (तथा) सखीन् (साथीहरु) स्थितान् (उभिएका छन्) ।
त्यहाँ पार्थले के देखे भने युद्धमा काकाहरु, अनि पितामहहरु, आचार्यहरु, मामाहरु, दाजुभाईहरु, छोरानातिहरु, तथा साथीहरु उभिएका छन् ।। २६।।
श्वशुरान् सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि ।
तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूनवस्थितान् ।। २७।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

च एव (त्यसै गरेर) सः (ती) कौन्तेयः (कौन्तेयले) समीक्ष्य (देखे) श्वशुरान् (ससुराहरु) सुहृदः (इष्ट मित्र, सुहृद्) सेनयोः उभयोः अपि (दुवै सेनामा) सर्वान् (सबै) बन्धून् (बन्धु बान्धवहरु) तान् (तिनीहरु) अवस्थितान् (जम्मा भएका छन्)।
त्यसै गरेर ती कौन्तेयले के देखे भने ससुराहरु, सुहृद् तथा इष्ट मित्रहरु, सबै बन्धु बान्धवहरु सब जम्मा भएका छन् ।। २७ ।।

व्याख्या

युद्ध भूमिमा अरु सबैले हतियारधारी सैनिक र योद्धा देखेका छन् तर अर्जुनलाई बन्धुबान्धव देखिएका छन् । अस्त्रशस्त्र लिएका भूरिश्रवादिलाई काकाहरुको रुपमा देख्छन् । भीष्म र सोमदत्तलाई देख्दैनन् हजुरबुबा देख्छन्, द्रोण र कृप देख्दैनन् आचार्यवर्ग देख्छन् । शल्य र शकुनि देख्दैनन् मामाहरु देख्छन् । दुर्योधनादिलाई देख्दैनन् दाजुभाईहरु देख्छन् । लक्ष्मण (दुर्योधनको पुत्र) र वृषसेन (कर्णको पुत्र) आदि देख्दैनन् छोरानातिहरु देख्छन् । द्रुपदलाई देख्दैनन् ससुरालाई देख्छन् । यस्तै गरेर अन्य अश्वत्थामा, जयद्रथ, कृतवर्मा , भगदत्तादि देख्दैनन्, सहपाठी, सुहृ्द, र मित्रहरु देख्छन् । अर्जुनको हेर्ने दृष्टिकोणमा आकस्मिक परिवर्तन देखिएको छ र यसको प्रारम्भ भीष्म र द्रोणबाट भएको हो ।
यहाँ ध्यान दिनु पर्ने कुरा के हो भने जसलाई अर्जुनले नातेदार देखे दुर्याधनले तिनीहरुलाई मर्न र मार्न तत्त्पर भएका सैनिक मात्र देख्यो । यसबाट अर्जुन युद्ध पिपासु होइनन् भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।
शल्य माद्रीका भाई हुन् । उनी आफ्ना भाञ्जाहरु पाण्डवलाई सहयोग गर्न मद्रदेशबाट हिँडेका थिए । सेनाको एक टुकडीले बाटोमा शल्यको अत्यन्त सम्मान गरे। जसबाट प्रसन्न भएर उनले आफू तिनीहरुलाई नै सहयोग गर्न आएको भनी वचन दिए । पछि के थाहा हुन आयो भने त्यो सेना टुकडी दुर्योधनको थियो । त्यसैले शल्य दुर्योधनका सेनाको सेनापति कर्णका सारथी बने पनि पाण्डवहरुको विजय होस् भन्ने उनको चाहना रहन्थ्यो । त्यसैले उनले शल्यलाई निरन्तर हतोत्साहित गरीरहे ।
शकुनिको चरित्र महाभारतमा प्रसिद्ध छ, उनी गान्धारीका भाई हुन् । दुईपटक भएको जुवामा पाण्डवहरुलाई यिनैको कपट चालले हराएको हो ।
जयद्रथ दुर्योधनको जुवाईं भएकोले अर्जुनको नातेदार तथा इष्ट मित्र हुन पुग्यो ।
कृतवर्मा नारायणी सेनाका प्रमुख हुन् । नारायणी सेनालाई भगवान् कृष्णले दुर्योधनलाई सहयोगस्वरुप दिएर आफूले पाण्डवहरुलाई सहयोग गर्नु भएको थियो ।
नरकासुरको पुत्र भगदत्त अर्जुनको परममित्र तथा भगवान् कृष्णको शत्रु थियो । भगदत्त युद्धमा दुर्योधनका तर्फबाट लडेको थियो ।
कृपया परयाऽऽविष्टोविषीदन्निदमव्रवीत् ।

अर्जुन उवाच

दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण, युयुत्सं समुपस्थितम् ।। २८ ।।
सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति ।
वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ।।२९।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

परया (अत्यधिक) कृपया (करुणाले) आविष्टः (आविष्ट भएर) विषीदन् (विषादग्रस्त, दुखी, खिन्न) इदम् (यो कुरा) अब्रवीत् (भने)
अर्जुन उवाच (अर्जुनले भने)
दृष्ट्वा (देखेर) इमम् (यी) स्वजनम् (स्वजन) कृष्णम् (हे कृष्ण) युयुत्सम् (युद्धको इच्छाले) समुपस्थितम् (उपस्थित) मम (मेरा) गात्राणि (अंगहरु) सीदन्ति (शिथिल हुन्छ) च (तथा) मुखम् (मुख) परिशुष्यति (सुक्छ) च (तथा) मे (मेरो) शरीरे (शरीरमा) वेपथुः (थर्थर हुन्छ) रोमहर्षश्च (जिरिङ्ग, रोमाञ्च) जायते (हुन्छ) ।
(यस प्रकार दुवै सेनामा खडा भएका आफ्ना ती बन्धुवर्गलाई देखेर) अर्जुनलाई साह्रै करुणा लाग्यो र खिन्न भएर अर्जुनले भगवान् श्रीकृष्णलाई यस प्रकार भने–
हे कृष्ण, युद्ध गर्ने इच्छाले अगाडि उभिएका आफन्तीहरु देखेर मेरा अंग शिथिल हुन्छन् । मुख सुक्छ । शरीर थर्थर कामिरहेको छ । रोमाञ्च भइरहेको छ ।।२८–२९।। गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते ।
न च शक्नोेम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ।।३०।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

गाण्डीवम् (गाण्डीव धनु) स्रंसते (खस्छ, सर्छ) हस्तात् (हातबाट) त्वक् च एव (तथा छाला) परिदह्यते (पोल्छ) अवस्थातुम् (उभिन) च न शक्नोमि (तथा सकिरहेको छैन) च (तथा) मे (मेरो) मनः (मन) भ्रमति इव (भ्रमित झैं, रिंगटा लागे जस्तो भएको छ ।
हातले गाण्डीव धनु समाउन सकिरहेको छैन (हात गलेका छन्) । छाला भत्भती पोल्छ। उचित तरीकाले उभिन सकिरहेको छैन । मन पनि बेहोश भई रिंगटा लागे जस्तो भएको छ ।।३०।।

व्याख्या

दुवै सेनामा भएका आफ्ना ती बन्धुवर्गलाई देखेर अर्जुनलाई करुणा लाग्यो । युद्धमा उभिएका स्वजन देखे पछि अर्जुनलाई जिरिङ्ग भयो हात खुट्टा गले, मुख सुक्यो, मन अनियन्त्रित भयो ।
अज्ञानबाट उत्पन्न ममताजन्य चित्तको भाव यहाँ कृपा (करुणापूर्ण) शब्दले जनाइएको छ । चित्तमा उत्पन्न भएको विक्षेपले अर्जुनको मन र शरीर दुवैमा प्रतिक्रिया उत्पन्न हुन गयो ।
एउटा चीनियाँ नीतिकथा छ । एक जना किसानले बारीमा काम गर्दागर्दै कोदालो छोडेर केही कामले घर भित्र गयो । एक छिनपछि किसान बारीमा खन्न फर्क्यो । त्यहाँ कोदालो रहेनछ । वरिपरि हेर्यो । कतै छैन । कहाँ गयो ? यहीं राखेको थियो । छिमेकीको छोरो एक छिन अघि त्यहीं थियो । कहीं त्यसैले त लगेन ? पक्का लग्यो ।
एक छिन पछि छिमेकीको छोरो बाहिर निस्केर आयो । किसानले हेर्यो । बिलकुल चोर जस्तै आँखा छल्दै आएको देखियो । उसको हिंडाइ हेर्दा चोर जस्तै लाग्यो ।
ऊ त्यहाँ कसैसंग बोल्यो । बोल्दा पनि चोर जस्तै ।
तीन दिन पछि बारी सफाई गर्दा किसानले कोदालो त्यहीं कुनामा पातले ढाकिएको भेटायो । अब किसानले छिमेकीका छोराको मुख हेर्यो । सज्जन जस्तो । हिंडाइ पनि सज्जन, बोलाइ पनि सज्जन, हेराइ पनि सज्जन । मान्छेको मन जस्तो छ, त्यही देखिन्छ । यसलाई मनोविज्ञानमा जेस्टाल्टवाद भनिन्छ । यस अनुसार, मानिसको हेराई उसको मनोविज्ञानमा भर पर्छ । अर्जुनले भगवान श्रीकृष्णलाई भर्खरै सोधेका थिए– ‘मसंग युद्ध गर्न को को आएका छन्, हेरुँ ?’
अर्जुन त्यहाँ नातेदार स्वागत गर्न पुगेका थिएनन् । तर अचानक उनलाई मोह भयो । मोह भनेको जुन कुरा जसरी देख्नु पर्ने थियो त्यसरी नदेख्नु हो । अर्का शब्दमा यदि मानिसले यथार्थ र वैज्ञानिक विश्लेषण गर्न सक्दैन भने त्यसलाई मोह भएको भनिन्छ । अर्जुनको भनाईले पनि यो कुरा स्पष्ट हुन्छ– मेरो मन चञ्चल, अस्थिर भएको छ, मलाई भ्रम भइरहेको छ, उभिन सकिरहेको छैन, हतियार बोक्न सकिरहेको छैन । जीवनका अनेक परिस्थितिमा मानिसको मन अचानक परिवर्तन हुने गर्छ । अर्जुनलाई त्यही भयो ।
अर्जुनले भीष्म, द्रोण आदिलाई हतियार उठाएको यो नै प्रथम पटक होइन । गुप्तवासमा राजा विराटका गाईहरु खोसेर लिएर जाने भीष्म, द्रोण, कर्ण आदिलाई अर्जुनले वाण प्रहार गरेर लखेटेका थिए । त्यसबेला जसलाई नातेदार देखेनन्, अहिले नातेदार देख्न थाले ।
निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव ।
न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ।।३१।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

च (तथा) केशव (हे केशव) निमित्तानि (साइत, लक्षण) विपरीतानि (विपरीत, अशुभ) पश्यामि (देख्छु) च (त्यसैल आहवे (युद्धमा) स्वजनम् (स्वजन) हत्वा (मारेर) श्रेयः (कल्याण, भलो) न अनुपश्यामि (देख्दिन)।
तथा, हे केशव, मैले सबै लक्षणहरु पनि विपरीत देख्छु । यस कारण पनि युद्धमा स्वजनलाई मारेर मैले कल्याण देख्दिन ।। ३१ ।।

व्याख्या

निमित्तको अर्थ यहाँ युद्धको साइत हो । अर्जुनले अब युद्धको साइतलाई आधार मानेर युद्धबाट बच्न चाहेका छन् । प्राचीन समयमा युद्धमा विजयी हुनका लागि शुभ साइतहरु पनि ध्यानमा राखिन्थ्यो । युद्ध शास्त्रमा युद्ध अभियानको क्रममा खुल्ला मौसम, हल्का हावा चल्नु, ग्रह नक्षत्रको उचित अवस्था, चराहरुले मीठो स्वरमा कराउनु, बाटोमा फूलहरु फुलेको हुनु इत्यादि युद्धका बाह्य साइत मानिएको छ भने शुभ अंग फर्फराउनु, मन प्रसन्न रहनु इत्यादि आन्तरिक साइत बताइएको छ । युद्ध शास्त्रको ज्ञाता भएकोले अर्जुनले युद्धका यस पक्षको चर्चा गरेका छन् । उनले बायाँ आँखा फर्फराउनु, मन अशान्त हुनु इत्यादिलाई आन्तरिक अशुभ साइत देख्न थालेका छन् । यद्यपि यी सबै लक्षण अर्जुनका पराजयको साइत थिएनन् । अशुभ सूचक पनि थिएनन् । अर्जुनको मनले विपरीत निर्णय गरे पछि उत्पन्न भएका लक्षण थिए । त्यसैले यसलाई साइतको रुपमा लिन मिल्ने थिएन । तर अर्जुनले भनिरहेका छन्– ‘साइत पनि विपरीत छ ।’ तर साथै के पनि भन्दै छन् भने मलाई विजय, राज्य, सुख भोग केही चाहिएन । उनको मनमा दुई विपरीत दिशामा बाँडिएको देखिन्छ ।
न काङ्क्षे विजयं कृष्ण, न च राज्यं सुखानि च ।
किं नो राज्येन गोविन्द, किं भोगैर्जीवितेन वा ।।३२।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

कृष्ण (हे कृष्ण) न काङ्क्षे (इच्छा छैन) विजयम् (विजयको) च राज्यम् (राज्यको पनि) न सुखानि च (तथा सुखको पनि चाहना छैन) गोविन्द (हे गोविन्द) नः (हामीलाई) राज्येन (राज्यले) किम् (के हुन्छ) भोगैः (भोगहरुले) वा (अथवा) जीवितेन (बाँचेर पनि) किम् (के हुन्छ) ?
हे कृष्ण, मैले यसरी प्राप्त हुने विजय, राज्य तथा सुख केही पनि चाहन्नँ । किनभने हे गोविन्द, हामीलाई राज्य प्राप्त भए के गरौंला ? भोगहरुले के हुन्छ ? अथवा बाँचेर पो के हुन्छ ?३२।।

व्याख्या

अर्जुनले युद्धका साइत मात्र विपरीत देखि रहेका छैनन् । उनलाई युद्ध गर्ने इच्छा पनि छैन । तर साथै के पनि भन्दै छन् भने मलाई विजय, राज्य, सुख भोग केही चाहिएन । युद्धका साइत विपरीत छन् भन्नुको अर्थ हो यस्तो युद्धमा विजय शंकास्पद हुन्छ । युद्धको शुभ साइतको एक महत्त्वपूर्ण लक्षण हो युद्धको मानसिक तयारी । मनोवैज्ञानिक रुपमा युद्धका लागि तयार नभएको खण्डमा युद्धमा विजय हुने सम्भावना कम हुन्छ ।
येषामर्थे काङिक्षतं नो राज्यं भोगाः सुखानि च ।
त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्वा धनानि च ।।३३।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

येषाम् अर्थे (जसका लागि) काङ्क्षितम् (इच्छा गर्छौं) नः (हामीले) राज्यम् भोगाः सुखानि च (राज्य, भोग र सुख) ते इमे (तिनीहरु सबै) अवस्थिता ः (अवस्थित छन्) युद्धे (युद्धमा) प्राणान् (प्राण) त्यक्वा (त्यागेर) धनानि च (तथा धन) ।
जसका निम्ति हामीलाई राज्य, भोग, तथा सुखहरु चाहिएका छन् तिनीहरु सबै आआफ्नो ज्यान र धनको आशा छाडेर युद्ध गर्न तयार छन् ।। ३३ ।।
आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ।
मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ।।३४।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

आचार्याः (आचार्यहरु, गुरुहरु) पितरः (काकाहरु) पुत्राः (छोरा भतिजाहरु) तथा (तथा) पितामहाः (पितामहहरु) मातुलाः (मामाहरु) श्वशुराः (ससुराहरु) पौत्राः (नातिहरु) श्यालाः (सालाहरु) तथा एव च (यस्तै गरेर) सम्बन्धिनः (नातेदार) ।
यस युद्धमा आचार्यहरु, काकाहरु, भतिजाहरु, तथा पितामहहरु, मामाहरु, ससुराहरु, नातिहरु, सालाहरु तथा यस्तै गरेर अरु नातासम्बन्धीहरु पनि छन् ।। ३४।।

व्याख्या

परिवारसंग अत्यन्त संवेदनशील हुने व्यक्तिले अर्जुनका वाक्यको गहिराई अनुभव गर्न सक्छन् । त्यसैले होला विद्वानहरुले गीतालाई पाठ्य पुस्तक (टेक्स्ट बुक) होइन, अभ्यास पुस्तक (वर्क बुक) भनेका छन् ।
हामीले जसका लागि सुखको आकाङ्क्षा गर्छौं, ती सबैलाई हामीले आफ्नो परिवार भन्छौं । जसलाई केही दिनाले हाम्रो खुशी बढ्छ उनैलाई हामी इष्ट मित्र भन्छौं । जससंग दुख बाँडेर हलुका अनुभव गर्छौं उसलाई सम्बन्धी, नातेदार भन्छौं । सर्वाधिक खुशीको क्षणमा मानिसले सबभन्दा पहिले जुनसंग आफनो खुशी बाँड्न चाहन्छ, तिनीहरुलाई नै प्रियजन भनिन्छ । जसरी बाफ पानी हुनासाथ त्यसमा आफैं तौल उत्पन्न हुन्छ त्यसै गरी प्रियजन पासमा हुँदा सुख बढेर आउँछ । दुख भोग्दा प्रियजन पासमा छन् भने दुखको ताप स्वतः घट्छ ।
येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च... मा अर्जुनले गहन परिवार मनोविज्ञान मात्र व्यक्त गरेका छैनन्, उनले युद्धको एक कुरुप विरोधाभास पनि प्रस्तुत गरेका छन् । हामीले जसका लागि धन सम्पत्ति जम्मा गर्न चाहन्छौं । त्यही धन सम्पत्ति खर्च गरेर उनै काका, भतिजा, बाजे, मामा आदि नातेदारहरु मर्न मार्न भनेर युद्धभूमिमा अगाडि उभिएका छन् । पुरुषार्थ नगरी धन आर्जन हुँदैन । मानिसले अनेक कष्ट भोगेर धन जम्मा गर्छन् । अनेक आवश्यकता त्याग गर्नु पर्छ । अनेक आवश्यकता असन्तुष्ट राख्नु पर्छ । अनि बल्ल आफ्ना प्रियजनका लागि धन जम्मा गर्न सकिन्छ । यसरीदुख काटेर जुटाइदिएको धन जसका लागि जम्मा गरिएको थियो, उसले सोही धनले हतियार किनेर मार्न अगाडि आएको छ । गहन पीडाको भाव अर्जुनको भनाईमा देखिन्छ ।
एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन ।
अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ।।३५।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

एतान् (यिनीहरुले) घ्नतः अपि (मलाई मारे पनि) हन्तुम् (मारुन्) मधुसूदन (हे मधुसूदन) त्रैलोक्यराज्यस्य (तीन लोक, स्वर्ग, मत्र्य, र पातालको राज्यका) हेतोः (लागि) अपि (पनि) न इच्छामि (इच्छा छैन) महीकृते (पृथ्वीका लागि) किम् नु (के भन्नु) ?
यिनीहरु मलाई मार्दछन् भने पनि मारुन्, तर हे मधुसूदन, म पृथ्वीको त के कुरा तीनलोक अर्थात् स्वर्ग, मत्र्य, र पातालको राज्य पाए पनि आफ्ना बन्धुबान्धवलाई मार्न चाहन्न ।। ३५ ।।
निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन ।
पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः ।।३६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

जनार्दन (हे जनार्दन) एतान् (यी) धार्तराष्ट्रान् (धृतराष्ट्रका पुत्र, कौरवलाई) निहत्य (मारेर) नः (हामीलाई) का (के, किन) प्रीतिः (सुख) स्यात् (हुनेछ) आततायिनः (आततायीहरुलाई) हत्वा (मारेर) अस्मान् (हामीलाई) पापम् एव (पाप मात्रै) आश्रयेत् (लाग्ने छ)।
हे जनार्दन, कौरवहरुलाई मारेर हामीलाई के आनन्द होला ? तथापि यी अत्याचारीहरुलाई माररयौं भने हामीलाई त केवल पाप लाग्ने छ ।।३६।।
तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् ।
स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम् माधव ।। ३७।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

तस्मात् (त्यसैले) धार्तराष्ट्रान् (धृतराष्ट्रका पुत्र) स्वबान्धवान् (आफ्ना बन्धुहरु) हन्तुम् (हत्या गर्न) न अर्हा (योग्य छैन) हि (किनभने) माधव (हे माधव) वयम् (हामी) स्वजनम् (आत्मीय जनलाई) हत्वा (मारेर) कथम् (कसरी) सुखिनः (सुखी) स्याम् (हुनेछौं) ।
त्यसैले हामीले आफ्ना बन्धु धृतराष्ट्रका पुत्र मार्नु योग्य छैन किनभने हे माधव, आत्मीयजनलाई नै मारे पछि हामी कसरी सुखी हुन्छौं ?३७।।

व्याख्या

यसरी उनको मन दुई विपरीत दिशामा बाँडिएको देखिन्छ । उनले परस्पर विपरीत कुरा गरिरहेका छन् । अर्जुनको मनमा अत्यन्त विरोधाभासी र विपरीत विचार प्रवाहित भइरहेका छन् । अर्जुनको अर्थ हो अऋजु अर्थात् जटिल, टेढो । जसको मन अत्यन्त टेढो छ । आधा मनले उनीहरुलाई अत्याचारी देखेको छ भने आधा मनले आचार्य, पितामह, काका जस्तो मायालु देखेको छ । अर्जुनलाई के निश्चय पनि छ भने उनी गाण्डीव धनु लिएर युद्धमा अगाडि बढेपछि उनले सबैलाई मार्न सक्छन् । साथै उनीहरुले नै मारुन् पनि भनेका छन् । तिनीहरुलाई मारेर स्वर्ग पाए पनि निरर्थक छ । तिनीहरु अत्याचारी छन्, तिनीहरु प्रियजन हुन् । उनीलाई मारेर हामी कसरी सुखी हुन सक्छौं ?
प्रत्येक मानिसको मन अर्जुन हुन्छ । विपरीत कुरा सोच्ने । अझ अर्जुन बहादुर मात्र छैनन् बुद्धिमान पनि छन् । अर्जुन शस्त्र, शास्त्र र संगीतका ज्ञाता थिए । त्यसैले उनको मनोविज्ञान अझ जटिल छ । उनले जुन जुन कुराको ज्ञान लिए ती सबैलाई व्यवहारमा ल्याएका छन् । उनले गुरु द्रोणसँग सिकेको धनुर्विद्या, इन्द्रको दरबारमा सिकेको गन्धर्व विद्या सबैलाई व्यवहारमा ल्याएका छन् ।
यद्यप्येते नपश्यन्ति लोभोपहत चेतसः ।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ।।३८।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

यद्यपि (हुन त) एते (यिनीहरुले) लोभः (लोभले) चेतसः (चित्त) अपहत (वशमा परेको छ) कुलक्षयकृत् (कुलनाशको) दोषम् (दोष) च (तथा) मित्रद्रोहे (मित्रद्रोहको) पातकम् (पाप, नीच काम) न पश्यन्ति (देख्दैनन्) ।
हुन त, यिनीहरुको चित्त लोभको वशमा परेको छ र त्यसैले उनीहरुले कुलनाश र मित्र द्रोहको पाप देख्दैनन् ।। ३८ ।।
कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् ।
कुलक्षय कृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ।।३९।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

जनार्दन् (हे जनार्दन) कुलक्षयकृतम् (कुलनाशको) दोषम् (दोष) प्रपश्यद्भिः (देखर जानेर पनि) अस्मान् (हामी) पापात् (पापबाट) निवर्तितुम् (मुक्त हुनु पर्छ) अस्माभिः (हामीले) कथम (किन) न ज्ञेयम् (नबुझ्ने) ?
तर हे जनार्दन, कुलनाशको यो दोष राम्ररी देखेर जानेर पनि यस पापबाट मुक्त हुनु पर्छ भन्ने कुरा हामीले किन नबुझ्ने ? के यस पापबाट मुक्त हुने प्रयास हामीले गर्नु पर्दैन ? ३९ ।।
कुलक्षय प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।
धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ।।४०।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

कुलक्षय (कुल नाश भएपछि) सनातनाः (सनातनदेखि चलिआएका) कुलधर्माः (कुलधर्म) प्रणश्यन्ति (नाश हुन्छन्) उत (अनि) धर्मे नष्टे (कुलधर्म नष्ट भए पछि) कृत्स्नम् कुलम् (समस्त कुललाई) अधर्मः (अधर्मले, पापले) अभिभवति (राम्ररी ढाक्छ) ।
किनभने कुलको नाश भएपछि सनातन कुलधर्म नाश हुन्छन्, अनि कुलधर्म नष्ट भए पछि समस्त कुललाई अधर्मले ढाक्छ ।।४०।।

व्याख्या

कुलघात वा जाति हत्यालाई शास्त्रहरुमा ठूलो दोष मानिएको छ । दोस्रो युद्धमा हिटलरलाई लागेको मुख्य दोष नै जाति हत्या हो । अर्जुनले पनि यहाँ जाति नाशको गम्भीर कुरा उठाएका छन् । अर्जुनले भनेका छन्– ‘कुल क्षय हुँदा कुलको मान्यता, सभ्यता, संस्कृति, धर्म सबै नष्ट हुन्छन् ।’
सभ्यता, धर्म, र संस्कृति नाश भए पछि बाँकी रहेका व्यक्तिहरु पनि निर्जीव जस्ता हुन पुग्छन् । व्यक्ति र समाजको जीवन्तता उसको सभ्यता र संस्कृतिमा हुन्छ । जुन समाजले आफ्नो सभ्यता, संस्कृति सुरक्षा गर्न सक्दैन उसका र उसका सन्ततिको भविष्य पनि अन्धकारमय हुन जान्छ ।
अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदूष्यन्ति कुलस्त्रियः ।
स्त्रीषु दुष्टासु वाष्र्णेय जायते वर्णसंकरः ।।४१।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

कृष्ण (हे कृष्ण) अधर्म (अधर्म, पाप) अभिभवात् (भए पछि, फैलिए पछि) प्रदूष्यन्ति (दूषित हुन्छन्) कुलस्त्रियः (कुल स्त्रीहरु) स्त्रीषु (स्त्रीहरु) दुष्टासु (दूषित भए पछि, बिग्रिए पछि) वाष्र्णेय (हे वाष्र्णेय) वर्णसंकरः (वर्णसंकर) जायते (सन्तान जन्मन्छन्) ।
हे कृष्ण, अधर्म फैलिएपछि कुल स्त्रीहरु दूषित हुन्छन् । हे वाष्र्णेय, स्त्रीहरु दूषित भए पछि वर्णसंकर सन्तान जन्मन्छन् ।।४१।।

व्याख्या

वृष्णि वंशमा जन्म भएकोले कृष्णको एउटा नाम वाष्र्णेय पनि हो । अर्जुनले त्यही नाम सम्बोधित गर्दै भनेका छन्– ‘हे वाष्र्णेय, कुलमा अधर्म फैलिए पछि कुलीन स्त्रीवर्गमा पनि स्वाभावजन्य उच्छृङ्खलता आउँछ र परिवारमा जुन क्रमबद्धता थियो त्यहाँ एक क्रमभङ्ग उत्पन्न हुन्छ ।’
युद्धमा स्त्री माथि गरिने अत्याचार बाहेक युद्ध समाप्तिमा काम संरचना असन्तुलित भएको कारणले पनि संकर सन्तानमा वृद्धि हुन्छ । जसलाई जहाँ र जसरी सन्तान उत्पादन गर्नु भनेर कुल, समाज र परम्पराले निर्धारित गरेको छ, त्यो नभई अन्यथा हुन जान्छ । यो नै संकरता हो । स्त्री र पुरुषको चरित्रमा आएको यस प्रदूषणले परिवार र त्यसको संरचना पनि दूषित हुन्छ । त्यसैले स्त्रीषु दुष्टाषु, यो एक द्विमार्गी कथन हो किनभने पुरुष दूषित नभई स्त्री मात्र दूषित हुँदैनन् । तथापि यसको दुष्प्रभाव स्त्रीहरुले झेल्नु पर्छ ।
संकर सन्तान जन्मनाले परिवार संरचना दूषित हुन्छ अनि समाज नै दूषित हुन जान्छ । समाजमा विकृति आएपछि कुलमा चलिआएका संस्कृति परम्परा सबैको नाश हुन्छ । अनि समाज अधर्मले ग्रसित हुन्छ । अधर्म अर्थात् शास्त्रले जे जे कुरा निषेध गरेको थियो, कुल परम्परामा जे कुरा निषेध थियो त्यो एक वास्तविकता भइदिन्छ । त्यसैलाई अर्जुनले अधर्म भनेका छन् । निषेधलाई स्वीकार गर्नु अर्जुनको दृष्टिमा अधर्म हो ।
संकरो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च ।
पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ।।४२।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

संकर ः (वर्णसंकर) नरकाय एव (नरक नै हो) कुलघ्नानाम् (कुलघातीहरुको) कुलस्य (कुलको) च (तथा) हि (किनभने) एषाम् (यी मानिसहरुका) पिण्ड (पिण्ड) उदकक्रियाः (तर्पण क्रिया) लुप्त (लोप हुनाले) पितरः (पितृहहरु) पतन्ति (नरकमा खस्छन्) ।
वर्णसंकर सन्तानले कुलघातीहरुलाई र सम्पूर्ण कुललाई निश्चित रुपमा नरकमा लैजान्छन् । पिण्डदान र तर्पण क्रिया लुप्त हुनाले तिनीहरुका पितृहरु पनि नरकमा खस्छन् ।। ४२ ।।

व्याख्या

अधर्मको एउटा उदाहरण दिँदै अर्जुनले पिण्ड र जलको क्रिया लोप हुनुलाई अशुभ मान्दै यसले अधर्म बढाउने तर्क गरेका छन् । यसले अर्जुनको समयमा पिण्ड र तर्पणका क्रियाहरु मुक्तिका लागि मात्र नभएर कुलको जीवन्तताका समेत महत्त्वपूर्ण रहेको स्पष्ट हुन्छ । यहाँ ध्यान दिनु पर्ने कुरा के हो भने अर्जुनले शास्त्रको आधारमा आफ्नो कृत्य जाँचेका छैनन् बरु आफूले एउटा निर्णय लिए पछि त्यसलाई पुष्टि गर्न शास्त्रको सहारा लिएका छन् । त्यसैले अर्जुनका कुरा सत्य भए पनि प्रासंगिक छैनन् ।
दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्रकारकैः ।
उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वतः ।।४३।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

कुलघ्नानाम् (कुलघाती) एतैः (यिनै) वर्णसङ्करकारकैः (वर्ण संकरकारक) दोषैः (दोषले) शाश्वतः (सनातन) जातिधर्माः (जाति धर्म) च (र) कुलधर्माः (कुलधर्म) उत्साद्यन्ते (समूल नष्ट हुन्छन्) ।।४३ ।।
कुलघाती यिनै वर्ण संकरकारक दोषहरुले सनातन जातिधर्म र कुलधर्म पनि समूल नष्ट हुन्छन् ।।४३।।
उत्सन्न कुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।
नरकेद्रनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रम् ।। ४४।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

जनार्दन (हे जनार्दन्) उत्सन्न (नाश भएका) कुलधर्माणाम् (कुलधर्म) मनुष्याणाम् (मानिसहरुको) नरके (नरकमा) अनियतम् (अनिश्चितकालसम्म) वासः (वास) भवति (हुन्छ) इति अनुशुश्रम् (यस्तो सुनका छौं)।
हे जनार्दन, कुलधर्म नाश भएका मनुष्यहरुको धेरै कालसम्म नरकमा बास हुन्छ भन्ने कुरा गुरु पूर्वजहरुका मुखबाट हामीले सुनेका छौं ।।४४।।

व्याख्या

कुलधर्म कसरी नाश हुन्छ सो कुरा अर्जुनले व्याख्या गरिरहेका छन् । युद्धमा भाग लिने युवकहरु नै हुन्छन् जुन राष्ट्रको मुख्य पूँजी हो । यी सबै मरे पछि वृद्ध, बालक र विधवाहरु मात्र शेष हुन्छन् । केवल असहायहरुबाट राष्ट्रको रक्षा हुन सक्तैन । फलस्वरुप राष्ट्रीय सभ्यता, जातीय संस्कृति तथा कुलबाट देश हीन दशामा पुग्दछ । जातीय संस्कृति नष्ट भएपछि जातिकै समूल नाश हुन्छ । चलिआएको सदाचार लोप भएपछि कुलमा उच्छृङ्खलता फैलिन्छ र कुलको पतन हुन्छ । यस प्रकार आफ्नो राष्ट्रीय सभ्यता, जातीय संस्कृति, कुल परम्पराका सदाचार तथा आफ्नो पूर्व इतिहासमा गौरव मान्ने कोही पनि हुँदैन । भविष्यमा युवक हुने बालकहरु पनि शुभ संस्कार नपाएपछि सभ्यताहीन हुन जान्छन् । अनि त उनीहरु हाम्रा सन्तान भनिन लायक पनि रहने छैनन् । विधवाको संख्या पनि धेरै भए पछि तिनीहरुको रक्षक र शिक्षकको समेत अभाव हुन जान्छ । जसले गर्दा उनीहरुमा स्वाभावगत दोषहरु उत्पन्न हुन्छन् । अन्ततोगत्वा कुलमा वर्णसंकर सन्तान उत्पन्न हुन्छन् । यसरी कुलमा रक्तसंकरता भएपछि कुलको शुद्धता, परम्परागत सदाचार, र वैदिक सभ्यता आदि सबै नष्ट हुनेछन् । राज्य सुखका निम्ति यत्रो महान् अनर्थ गर्नु साह्रै अनुचित हो । यही भविष्यको भीषण चित्रलाई देखेर अर्जुन अत्यन्तै व्याकुल भए । युद्धका परिणामको चिन्ता हो यो ।
निर्दोषहरुको मृत्यु बाहेक युद्धको अर्को पीडादायक पक्ष हो महिलाहरुको अपमान । युद्धमा नारी र बालबालिका सारै प्रताडित र अपमानित हुन जान्छन् । द्वितीय विश्व युद्धमा यौन दासी बनाइएकाहरुले त्यस बसेलाका पीडादायक दिनहरुको सम्झना गर्छन् । महाभारतको युद्ध, जुन निश्चित नियम बनाएर लडिएको थियो, त्यसमा त महिलाहरु दूषित हुने आशंका गरिएको छ भने ती युद्धहरु जसमा कुनै नियम छैन, झुक्याएर हमला गरिन्छ, मानवरहित अस्त्र शस्त्र प्रयोग गरिन्छ, त्यसमा त अन्याय र अधर्मको लेखा जोखा नै हुने भएन । न्याय र धर्ममा बाँच्नु स्वर्गवास हो तर अन्याय र अधर्मका बीच बाँच्नु नर्कवास हो ।
अहो वत् महत्पापं कर्तुंव्यवसिता वयम् ।
यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ।।४५।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

अहो (दुख, आश्चर्य, क्षोभको अभव्यिक्ति) वत् (धिक्कार) वयम् (हामीले) महत् पापम् (ठूलो पापको) कर्तुम् व्यवसिता (उद्यम गरेका छौं) यत् (किनभने) राज्यसुखलोभेन (राज्य सुखको लोभले) हन्तु (मार्न) स्वजनम् (आफ्नै परिवारका मानिसहरु) उद्यताः (उद्यत छौं, तम्सिएका छौं) ।
अहो, धिक्कार छ, जान्दाजान्दै पनि राज्य र सुखका लोभले स्वजनहरुलाई मार्न तम्सिएका छौं । धिक्कार छ, हामीले ठूलो पापको उद्यम गरेका छौंैं ।।४५।।
यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः ।
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ।।४६।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

यदि (यदि) अप्रतीकारम् (प्रतिकार, बचावट नगर्ने) अशस्त्रम् (शस्त्रहीन) माम् (मलाई) शस्त्रपाणयः (हातमा शस्त्र लिएका) धार्तराष्ट्रा (धृतराष्ट्रका पुत्र, कौरव) रणे (रणमा, युद्धमा) हन्युः (मारुन्) तत् (त्यो) मे (मेरालागि) क्षेमतरम् (बढी कल्याणकारी) भवेत् (हुनेछ) ।
कुनै प्रतिकार नगरी बसेको, हतियार नभएको मलाई यदि हातमा शस्त्र लिएका कौरवहरुले आएर मारे भने त्यसरी युद्धमा मर्नु मेरालागि बरु कल्याणकारी हुनेछ ।।४६।।

व्याख्या

जुनसुकै युद्ध निर्मम हुन्छ । त्यसको परिणाम अकल्पनीय हुन्छ । द्वितीय विश्वयुद्धमा मित्र सेनालाई अक्षीय शक्तिका सेनाले नराम्ररी पराजित गर्न थाले । यसपछि आइन्स्टाइनले राष्ट्रपति रुजवेल्टलाई परमाणु बम बनाउने सल्लाह दिए किनभने हिटलरले बम बनाउने प्रयोग गर्दै थियो र ऊ सफल भएमा जर्मन विश्वविजेता हुने थियो । तर अमेरिका परमाणु बम बनाउन सफल भयो । हिरोशिमा र नागासाकीमा परमाणु बम खसालिसके पछिको दृश्य आइन्स्टाइनले देखे, खबर उनले पढे । हजारौं मानिस विस्फोटमा मरे । हजारौं जीवित जलिरहेका थिए । घाइते मानिस रोइरहेका थिए कराइरहेका थिए । यो पछुतो आइन्सटाइनलाई जीवनभर भयो । उनले मर्ने समयमा भने– ‘बरु सिकर्मी भएर जन्मन पाउँ तर वैज्ञानिक भएर अब मेरो जन्म नहोस् ।’ विश्व युद्धमा खसालिएको परमाणु बमको प्रभाव जापानमा आजसम्म जन्मने बालकहरुमा पर्दैछ भनिन्छ । जबकि त्यस युद्धसंग वर्तमान पुस्तालाई केही लिनु दिनु छैन ।
प्रथम विश्व युद्धमा नौ करोड जनसङ्ख्या सखाप भयो । मर्नेहरु सबै सैनिक मात्र थिएनन् । घाइते भएका तथा युद्धजनित भोकमरी, रोग र यस्तै अन्य कारणले मृत्यु भएका र हराएका मानिसको संख्या लाखौं छ । द्वितीय विश्वयुद्धमा पनि छ देखि नौ करोडको मृत्यु भएको थियो । बेपत्ता र घाइतेको संख्या यसभन्दा कैयौं गुना बढी छ ।
जनसंख्याशास्त्री माल्थसले जनसङ्ख्यालाई छिटो घटाउने प्राकृतिक कारणहरुमा भोकमरी, बाढी–भुईंचालो र रोगव्याधिका साथमा युद्धलाई पनि समावेश गरेका छन् । युद्ध मानवीय कारणले उत्पन्न हुन्छ तर त्यसलाई प्राकृतिक भनिन्छ किनभने युद्धको प्रारम्भ मानिसको हातमा छ । मेलमिलाप मानिसको हातमा हुन्छ । तर युद्ध सुरु भइसके पछि जीत–हारको परिणाम मानिसको हातमा हुँदैन । कसले जित्छ त्यो पनि भन्न सकिंदैन । द्वितीय विश्व युद्धमा हार पनि हुन सक्छ भन्ने कुरा सोचेको भए हिटलरले युद्ध घोषणा गर्ने थिएन । युद्धको मानसिकता एक यस्तो रोग हो, जसको ओखती मानिससंग छैन । युद्ध नचाहनेहरु पनि लड्न बाध्य हुन्छन् ।
यस्तो निराशाजनक परिणाम दिने युद्धमा सहभागी हुन आएकोमा अर्जुन आफैंले आफैंलाई धिक्कार गर्छन् । यति मात्र होइन हतियारविहीन भएको समयमा धृतराष्ट्रका पुत्रहरुले मारिदिउन् भन्ने कामना पनि गर्न थाल्छन् ।

सञ्जय उवाच

एवमुक्त्वार्जुनः संख्ये रथोपस्थ उपाशिवत् ।
विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ।।४७।।

पदच्छेद र शब्दार्थ

सञ्जय उवाच (सञ्जयले भने)
एवम (यस प्रकार) उक्त्वा (भनेर) अर्जुनः (अर्जुन) सङ्ख्ये (युद्ध भूमिमा) सशरम् चापम् (बाणसहतिको धनु) विसृज्य (छोडेर, फालेर) शोकसंविग्नमानसः (शोकले व्याकुल, शोकाकुल चित्त) रथ (रथको) उपस्थ (पछाडि, भित्र पट्टी) उपाशिवत् (बसे) ।
सञ्जयले भने
युद्ध भूमिमा भगवान् श्रीकृष्णलाई यस प्रकारका कुरा भनेर हातको बाण सहतिको धनुष फालेर शोकले व्याकुल चित्त भएका अर्जुन रथका पछाडि गएर बसे ।।४७।।

व्याख्या

कर्तव्य र अकर्तव्यको निर्णय गर्न नसकी व्याकुल भएर अत्यन्त दुविधायुक्त भइ तीव्र मानसिक तनावको कारणले उत्पन्न थकानले गर्दा उभिन नसकी रथको भत्रिी भागमा गएर थचक्क बसे ।
कर्तव्यको त्याग, त्याग होइन, निष्क्रियता हो, सतोगुणी होइन, तमोगुणी कार्य हो । अर्जुनको अहिले यही हाल छ । शोक, मोह, कृपा अथवा करुणा मनका धर्म हुन् । यिनको वेग ज्यादा भए पछि मानसिक शक्ति दुर्बल हुन्छ । अनि यसको प्रभाव शरीरका रक्तवाही नाडीमा पर्दछ अनि तुरुन्तै अङ्गप्रत्यङ्गका प्रत्येक अणुको ओजशक्ति नष्ट हुन्छ । मनको कठिन समस्या हल गर्न नसकेर यदि यो अवस्था धेरै दिनसम्म रह्यो भने मनुष्य हिस्टीरिया जस्तो डरलाग्दो मानसिक रोगको शिकार हुन्छ । मृत्यु पनि हुन सक्छ ।
शरीर शिथिल हुनु, मुख सुक्नु, कम्प हुनु, रोमाञ्च हुनु, मन भ्रान्त हुनु इत्यादि मूच्र्छाका पूर्वरुप प्रबल मनोविकारका लक्षण हुन् । यसरी मोहजनित निर्णय व्यक्तिगत रुपमा पनि हानिकारक हुन्छ ।
चित्तको अवस्था बिग्रने बित्तिकै शरीरमा मनको सम्पूर्ण नियन्त्रण ढीला हुन्छ, त्यसकारण चित्तलाई चारैतिरबाट रक्षा गर्नुपर्दछ । चित्त स्वस्थ भएपछि मात्र कर्तव्य र अकर्तव्यलाई प्रकाश गर्ने व्यवसायात्मिका बुद्धि अर्थात् स्थिर बुद्धिको उदय हुन्छ ।
अर्जुनको विचार ठीक छ तापनि यो महायुद्ध अनिवार्य छ । अनेकौं दृष्ट अदृष्ट कारणहरुबाट भएको हुनाले केवल अर्जुन एउटाले युद्धभूमि त्याग्दैमा युद्ध रोकिने छैन। सैकडौं सन्धिका चर्चाहरु निष्फल भैसकेका छन् । आधा राज्य र पाँच गाउँ मात्र होइन, सियोको टुप्पो जतिको अधिकार पनि बिना युद्ध नपाइने भइसकेको छ । अब अर्जुनले युद्ध नगर्नु भनेको अन्यायका अगाडि आत्म समर्पण गर्नु हो । भगवत् कृपाले अर्जुनलाई निमित्त बनाएर धर्मनीतिकै आधारमा युद्ध गर्नु अनिवार्य छ । तर धर्मको सूक्ष्म गति र कर्मको गहन तत्त्व अहिले अर्जुनले बुझेका छैनन् किनभने उनीलाई मोह भएको छ ।

ॐ तत्सत् इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु बह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे अर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः।।
श्रीमद्भगवद्गीता रुपी उपनिषद् यस ब्रह्मविद्या र योगशास्त्रमा श्रीकृष्ण र अर्जुनका संवादको अर्जुनविषाद योग नाम गरेको पहिलो अध्याय समाप्त भयो ।ॐ तत्सत्।।

पुष्पिका

श्रीमद्भगवद्गीताको प्रत्येक अध्यायको अन्तमा लेखिएको वाक्यलाई पुष्पिका वा पुष्पाञ्जलि भनिन्छ । यस पुष्पिकामा गीताको नाम, अध्यायको नाम र अध्याय संख्या यति कुरा समेटिएको छ । उदाहरणका लागि पहिलो अध्यायको पुष्पिकामा निम्नलिखित कुराहरु उल्लेख गरिएको छ–
१. ॐ तत् सत् इति
२. श्रीमद्भगवद्गीता
३. सु–उपनिषद्
४. ब्रह्मविद्यायाम्
५. योगशास्त्रे
६. श्रीकृष्णार्जुनसंवाद
७. अर्जुनविषाद योग, प्रथम अध्याय (अध्यायको नाम र सङ्ख्या)
अध्यायको नाम र संख्या बाहेक अन्य छ कुराहरु यथावत छन् । त्यसमध्ये श्रीमद्भगवद्गीता, उपनिषद्, ब्रह्मविद्या, योगशास्त्र तथा श्रीकृष्णार्जुन संवाद यी पाँच गीताका नाम हुन् ।
१. ॐ तत् सत् इति
ॐ, तत्, र सत् यति तीन प्रकारको नामले ब्रह्मको स्मृति हुन्छ । ॐ निराकार ईश्वरका लागि प्रयोग गरिने संकेत हो । तत् सत्...भने पछि आफूले ईश्वर समर्पणका लागि गरेको हरेक कृत्यमा रहेको कमी पूरा हुनजान्छ । माङ्गलिक कार्यमा यसको प्रयोगले शुभकार्यको फल प्रभावकारी हुन्छ भन्ने मानिन्छ । इतिको अर्थ हुन्छ समाप्त भयो ।
२. श्रीमद्भगवद्गीता
श्रीमद्को अर्थ हो ऐश्वर्ययुक्त । सम्मानपूर्वक नाम लिनका लागि श्री सहित उच्चारण गर्नु पर्छ । गीता ग्रन्थलाई पनि सम्मानपूर्वक श्रीमद्भगवद्गीता भन्नु पर्छ । छोटकरीमा उच्चारण गर्दा समेत ससम्मान श्रीगीता वा गीताजी भन्ने गरिन्छ । गीता स्त्रीलिङ्गी शब्द भएकोले गीतामाता पनि भन्ने गरिन्छ ।
श्रीमद्भगवद्गीताको अर्थ हुन्छ भगवानका श्रीमुखबाट निस्केको वाणी, गीत । वाणीका लागि गीतभन्दा कलात्मक, सुन्दर र सम्मानित अर्को विशेषण छैन । त्यसैले गीता एक सुन्दर र संगीतमय काव्य पनि हो ।
३. सु–उपनिषद्
अर्जुनले म तपाईंको शिष्य भएँ (२.७) भनेर विनम्रतापूर्वक शिक्षा दिन अनुरोध गरेपछि गीताको उपनिषद् भाग प्रारम्भ भई १८.६३ देखि १८.६५ मा समाप्त हुन्छ । व्युत्पत्ति अनुसार उपनिषद् शब्दका विविध अर्थ हुन्छन्– एउटा अर्थ हुन्छ गुरुका चरण नजीक आसनमा बस्नु । यसको अर्को अर्थ हुन्छ गूढ वा रहस्य ज्ञान, जुन विशेष व्यक्तिलाई मात्र दिइन्छ । एउटा अर्को अर्थ हुन्छ एकान्तमा दिइएको ज्ञान । उपनिषद्का अन्य ग्रन्थ मध्ये गीता किन फरक छ भने सबै उपनिषद्को रचनाकार अज्ञात छ । जबकि गीताका रचनाकार व्यास हुन् । यसको औपनिषदिक स्वरुपले यसलाई दर्शनको रुप दिन्छ । उपनिषद्का कठिन ज्ञानलाई गीतामा काव्यात्मक रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ । गीता ग्रन्थमा एक असल शिष्यले प्रश्न सोध्ने र एक महान शिक्षकले उत्तर दिने कला पनि सिकाइएको छ । यस दृष्टिले यो कला हो । यो अध्यात्मशास्त्र हो ।
४.ब्रह्मविद्यायाम्
ब्रह्मविद्या अन्तर्गत । तथापि अर्थ हो अध्यात्मशास्त्र । त्यस ज्ञानलाई पनि ब्रह्मविद्या भनिन्छ जसले जगत्को मूल कारण बताउँछ । जसले परमात्मासँग सम्बन्ध जोड्न सिकाउँछ । गीता (१०.३२) मा ब्रह्म विद्यालाई सर्वोच्च बताइएको छ । प्रस्थान त्रयी मध्ये गीता एक हो, अन्य दुईवटा वेद र ब्रह्मसूत्र हुन् । ब्रह्म विद्या नाम गरेको कुनै छुट्टै शास्त्र उपलब्ध छैन । उपनिषद्को विषय वस्तुलाई ब्रह्मविद्या मानिन्छ । गीता २.११ देखि १८.६६ सम्म आत्माको अजरता अमरताको जुन ज्ञान दिइएको छ, त्यो गीता उपदेशको ब्रह्मविद्या खण्ड हो । सरलता, संक्षिप्तता, काव्यात्मकता र प्रस्तुतिका दृष्टिले ब्रह्मविद्याका सबै ग्रन्थमध्ये गीता अनुपम मानिन्छ ।
५. योगशास्त्र
विषादयोगदेखि मोक्ष सन्न्यासयोगसम्म गीता सम्पूर्णतः योग शास्त्र हो । युज (प्रयोग) धातुबाट योग शब्द बनेको छ । जसको अर्थ हुन्छ राम्ररी जोड्नु । योग शब्दको प्रयोग दर्शन, ज्योतिष, गणित, व्याकरण लगायतका क्षेत्रमा गरिन्छ ।
अर्जुनले कृष्णको भनाईमा आाफूलाई जोडेर कर्तव्यपथमा अग्रसर भएका हुन् । गीताको विश्लेषण वैज्ञानिक र क्रमबद्ध छ । यसका साथै गीताले मानव मात्रको कल्याणमा आफूलाई केन्द्रित गरेको छ । त्यसैले यो योग शास्त्र हो । योग शास्त्रको छुट्टै पुस्तक योग दर्शन पनि पाइन्छ । शास्त्रको अर्थ अनुशासन, सूत्र, व्यवस्था, वा व्याख्या हो । गीता १५.२० मा गुह्य कुरा बताउने ग्रन्थलाई शास्त्र भनिएको छ । जुन कुरा वेदसंग सम्बन्धित हुन्छ त्यसलाई पनि शास्त्र भनिन्छ । गीतामा योगको अनुशासन समेत व्याख्या गरिएकोले पनि यो योगदर्शन हो । यस विशेषताले गर्दा गीतालाई वास्तविक विज्ञान र आदर्श विज्ञान दुवै भनिन्छ ।
६. कृष्णार्जुनसंवाद
श्रीकृष्ण र अर्जुन संवाद अन्तर्गत । यद्यपि गीतामा धृतराष्ट्र उवाच र सञ्जय उवाच पनि छ तर गीतामा मुख्यतः अर्जुनका प्रश्न र भगवान् श्रीकृष्णका उत्तरहरु छन् । यस दृष्टिले गीता वास्तवमा कृष्णार्जुन संवाद हो । विशेष गरी गीताको १.२० देखि सुरु भई १८.७३ मा समाप्त भएको भाग कृष्णार्जुन संवाद हो । यो संवाद काव्यात्मक, सुबोध र मधुर हुनुका साथै दर्शनका सबै पुस्तकहरुमध्ये अत्यन्त कुशलतापूर्वक गरिएको छ । त्यसैले गीता कला पनि हो ।

सन्दर्भ

अडगडानन्द, (सन् १९८०), यथार्थगीता, श्रीमद्भगवद्गीता http://yatharthgeeta.com वि.सं.२०७३
अधिकारी, कोमलनाथ, (वि.सं.२०१८), पञ्चरत्नगीता, कोमलगीता, नेपाली पद्यानुवाद र व्याख्या वाराणसी ः यशोदा प्रेस ।
अपूर्वानन्द, (सन् २००२), श्रीमद्भगवद्गीता पदच्छेद, अर्थ, व्याख्या, कलकत्ता ः रामकृष्ण मठ ।
ईश्वरानन्द, (वि.सं. २०५१) गीता तात्पर्य, संस्कृत, अन्वय, अर्थ र व्याख्या, स्वयम्भू ः गीता अध्ययन मण्डल ।
ओशो, (सन् १९८०), गीता दर्शन भाग १, पूना ःरेबेल बुक्स ।
कँडेल, घनश्याम, (वि.सं.२०७३), धृतराष्ट्र, काठमाडौं ः नेपालय प्रकाशन ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०७५), श्रीमद्भगवद्गीता (नेपाली), गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६५), महाभारत पाँच खण्ड, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।रामकृष्ण मठ, (सन् १९७०),विवेकानन्द साहित्य (प्रथम खण्ड), नागपुर ः रामकृष्ण मठ ।
गीताप्रेस, (वि.सं.२०६७), शुक सुधासागर, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
गोयन्दका, जयदयाल, (वि.सं. २०७०),गीता तत्त्व विवेचनी, गोरखपुर ः गीताप्रेस ।
ज्ञवाली, बाबुराम (२०७६), आधा जिस्ता, गुल्मी ः किरण पुस्तकालय kiranapustakalaya.com ।
ज्ञवाली, बाबुराम, (वि.सं.२०७२), जीवनको दोस्रो पाना (वैचारिक गम्भीरताका दृष्टिले श्रीमद्भगवद्गीता दोस्रो अध्यायको अध्ययन), रुपन्देही, नेपाल ः ज्ञानज्योति प्रकाशन । swadeshnepal.com
देवकोटा, राजेश्वर, (वि.सं.२०५४), द्वन्द्वको अवसान, साझा प्रकाशन ।
बसु, बुद्धदेव, (सन् २००४), महाभारतेर कथा (बाङ्लाबाट हिन्दी अनुवाद), दिल्ली ः भारतीय ज्ञानपीठ ।
मिश्र, विद्यानिवास, (वि.सं.२०४२)महाभारतका काव्यार्थ, नयी दिल्ली ः नेशनल पब्लिसिंग हाउस ।